Bí ẩn lạ lùng về con số 10 ở Ngã ba Đồng Lộc

Tháp chuông với cụm tượng đài Đồng Lộc Ảnh: T.G

Linh chuông và chuyện 10 cô

Cách đây 10 năm, tôi tình cờ gặp nhà thơ Vương Trọng ở Ngã ba Đồng Lộc. Là tác giả bài thơ nổi tiếng “Lời thỉnh cầu ở Nghĩa trang Đồng Lộc”, Vương Trọng kể: Năm 1995, tôi mới lần đầu tiên đến Ngã ba Đồng Lộc thắp hương cho 10 cô gái hy sinh vào cái buổi chiều định mệnh 24/7/1968. Tôi rất ngạc nhiên khi đọc tấm bia ở nhà tưởng niệm TNXP có hàng ngàn liệt sỹ, nơi trung đoàn Pháo cao xạ Thủ đô đã chiến đấu rất anh dũng để bảo vệ tuyến đường huyết mạch như nút thắt cổ chai ở Ngã ba Đồng Lộc và nhiều chiến sĩ đã ngã xuống. Rồi bao chiến sĩ công binh, lái xe qua trọng điểm cũng đã nằm lại đây. Còn có những xóm làng ở gần ngã ba nhân dân đã dở nhà dùng gỗ lát đường cho xe thông tuyến. Vì thế ý thơ đầu tiên vụt đến: “Bao xương máu mới làm nên Đồng Lộc””.

Lặng đi giây lát, nhà thơ nói tiếp với tôi mà như đang độc thoại với chính mình: “Tôi muốn viết một tứ thơ riêng về Đồng Lộc vì đã có bao bài thơ hay viết về sự hy sinh của 10 cô gái. Và ý nghĩ thay lời các cô nói với người hôm nay chợt đến”. Bài thơ “Lời thỉnh cầu ở nghĩa trang Đồng Lộc” ra đời và sau đó đã được khắc trên bia đá: “Lòng tưởng nhớ hương chia đều khắp/ Như cỏ trong thung, như nắng trên đồi” bởi “Ngã xuống nơi này đâu chỉ có chúng tôi”. Đây cũng là một trong hai bia đá tưởng niệm hiếm có ở ngã ba Đồng Lộc. Một tấm bia thơ và tấm bia nữa khắc lá thư của chị Võ Thị Tần viết gửi về cho mẹ trước hy sinh mấy ngày.

Ảnh các cô gái TNXP san lấp hố bom (ảnh tư liệu). Ảnh: Văn Sắc

Tháp chuông Đồng Lộc ban ngày.

Khi chia tay chúng tôi ra Hà Nội, nhà thơ Vương Trọng có một ao ước: Giá như Đồng Lộc xây một tháp chuông để cho tiếng chuông “thỉnh” vào thinh không như tiếng vọng tâm linh, như lời thỉnh cầu của các cô chia đều khắp không gian. Tiếng chuông như một hòa âm của bao linh hồn đã khuất thì ý nghĩa biết bao. Tôi lại chợt nhớ đến một ý thơ rất hay kết tinh một biểu tượng cao đẹp nhân ái trong bài thơ “Linh chuông Đồng Lộc” của nhà thơ Lê Cảnh Nhạc. Tháp chuông chính là: “Tháp lòng dân vươn bảy tầng tám mái/ Cửa tám phương tỏa công đức cao dày”…

Tôi lại nhớ đến câu chuyện cách đây mấy năm khi sang Ấn Độ cùng đoàn nhà văn Việt Nam dự Liên hoan Thơ quốc tế. Dịp đó, chúng tôi có gặp thầy Thích Huyền Diệu, một tiến sỹ Phật giáo, trụ trì chùa Việt Nam Quốc tự ở gần Bồ đề Đạo Tràng, nơi có cây bồ đề mà Đức Phật ngồi thiền 49 ngày mới giác ngộ. Trong một lần đàm đạo, khi nói về ý nghĩa việc đúc chuông, sư thầy Huyền Diệu có nói rằng: Phật giáo sử dụng chuông rất sớm bởi đó là phương khí rất hữu hiệu, là phương tiện để tác động khai mở trí tuệ. Đại Hồng Chung là loại chuông lớn hay còn gọi là chuông U Minh. Chuông này thường được đánh vào lúc đầu hôm là để thức tỉnh và nhắc nhở mọi người rằng: “Vô thường mau chóng, chẳng hẹn một ai khi hơi thở ra mà không trở lại là qua đời khác”. Còn chuông đánh vào lúc cuối đêm để mọi người mau mau tụ tập, đoạn trừ mọi phiền não, gạn lọc tham, sân, si là ba thứ gây ra tội lỗi trói buộc trong vòng sinh tử luân hồi. Tính chất này giúp cho người hiện còn có thêm những phương tiện, thể hiện lòng tri ân và báo ân của mình đối với những người đã khuất, xua đi tất cả những mặc cảm, thân phận của cuộc đời để nhích lại gần nhau hơn.

Ngẫm lại, tiếng chuông Đồng Lộc có ý nghĩa sâu sắc biết bao. Chuông ở đây được đánh vào lúc 7 giờ tối và 5 giờ sáng hằng ngày. Ngoài ra còn đánh vào lúc làm các lễ trọng đại, các đoàn khách cấp cao: “Chuông vọng mãi ngàn năm gương oanh liệt/ Vọng tiếng lòng muôn thế hệ tri ân” (Lê Cảnh Nhạc).

Hai bức ảnh và chuyện của người chứng kiến nỗi đau

Đêm ở Ngã ba Đồng Lộc. Ảnh: T.G

Cũng chính ở ngã ba Đồng Lộc trong những dịp khác nhau tôi được gặp hai con người - chứng nhân của hai bức ảnh đen trắng lịch sử về 10 cô gái. Tôi trộm nghĩ, hai bức ảnh đó như hai quả chuông nhỏ mà như thầy Thích Huyền Diệu gọi đó là “Bảo Chùng Chung” hay còn gọi là Tăng đường chung. Tức là loại chuông dùng để báo tin trong lúc nhóm họp đồng thời cũng để điều hòa cho người tụng kinh, lễ Phật được nhịp nhàng, đều đặn, hướng người tụng vào con đường duy nhất là Chí Tâm.

Bức ảnh thứ nhất là hình ảnh cuối cùng của 10 cô gái ở Ngã ba Đồng Lộc san lấp hố bom của nhà nhiếp ảnh Văn Sắc, phóng viên TTX Việt Nam đến Hà Tĩnh đầu hè năm 1968. Lúc đó, Trưởng ty Giao thông vận tải Hà Tĩnh (như Giám đốc Sở GTVT bây giờ - PV) giới thiệu với anh Sắc “có đội TNXP hay lắm là Tổng đội 55 và cậu nên đến”. Tổng đội 55 giới thiệu xuống đại đội 552 và đại đội chỉ cho anh Sắc xuống A4, tiểu đội của 10 cô gái đã hy sinh ở Ngã ba Đồng Lộc.

Ảnh 10 cô gái TNXP cùng đồng đội (ảnh tư liệu).

Nhà nhiếp ảnh Văn Sắc trầm ngâm nhớ lại: “Ngay từ khi được đại đội trưởng Nguyễn Thế Linh dẫn xuống tôi rất ấn tượng vì mấy cô nghịch ngợm lắm. Nhiều cô hát rất hay, đặc biệt là cô Trần Thị Bích Thao và cô Bích Hường”. Cô Hường còn khoe với anh cuốn sổ tay vẽ đôi chim bồ câu chép những bài hát mà cô yêu thích như “Cô gái mở đường” của Xuân Giao hay “Gửi em cô gái Lam Hồng” của nhạc sỹ Ánh Dương (Cuốn sổ tay đó hiện vẫn còn lưu giữ ở Phòng truyền thống bảo tàng Đồng Lộc). Các cô trong tiểu đội 4 ở ngay nhà dân sát ngã ba. Buổi tối nếu không ra mặt đường thì họ đọc sách báo, khâu áo và viết thư dưới ánh đèn dầu. Ngày đó phim chụp còn rất hiếm, nhiều cô muốn xin chụp ảnh riêng lưu niệm nhưng đành chịu.

Kiểu ảnh lịch sử được Văn Sắc bấm máy vào khoảng 5 giờ chiều. Anh chọn phim 6x6 để lấy được toàn cảnh hố bom. Sau khi sắp xếp toàn tiểu đội làm nhiệm vụ bên hố bom đầy nước, anh bỗng nhận ra không chỉ có một mà hai lần bóng các cô soi xuống. Văn Sắc bảo với tôi: “Bóng dưới đáy nước thì dễ, lúc nào cũng có thể có được, còn cái bóng nằm ngang ngay trên thành hố bom ít thấy lắm”. Chứng tỏ mặt nước lúc đó phải rất phẳng lặng để phản chiếu bóng người. Anh chụp ngược sáng không để vụt mất khoảnh khắc bình lặng quý giá này. Và chưa đầy 20 ngày sau, các cô đã hy sinh… Bức ảnh trở thành một trong hai tác phẩm đem lại giải thưởng nhà nước cho Văn Sắc. Bây giờ các cô đã nằm yên trong lòng đất nhưng tiếng chuông ngân từ bức ảnh vẫn vang vọng lại như hồi ức tâm linh không thể nào quên được.

Tháp chuông Đồng Lộc ban đêm. Ảnh: T.G

Còn bức ảnh thứ hai là tiểu đội 4 chụp với bạn bè đồng đội mà một nhân chứng sống là bà Bích Thao ép platic cẩn thận mang theo bên người khi đến viếng các cô. Bà chỉ vào bức ảnh và bảo tôi: Đây là tôi (bà Thao) béo rụt cổ, o Xuân đây, o Tần A trưởng đây, o Rạng, o Hường đây… Bà Thao là người sống sót của tiểu đội 4 vì hôm đó bà đi biểu diễn văn nghệ đón đoàn pháo binh từ đất Bắc vào. Về đến đơn vị bà đọc được dòng chữ o Xuân ghi lại: “Thao ơi, mày đi văn nghệ về nhớ đóng cửa hầm cho tao với, hôm nay tao đi làm đấy”. Bà Thao vội vàng thay trang phục đi ra mặt đường, được nửa đường thì máy bay Mỹ trút bom như giội lửa, đất trời rung chuyển, bà bị sức ép quật ngã. Bà bàng hoàng nhìn về phía các đồng đội của mình thì tất cả họ bị chôn vùi trong đất. Bà gắng gượng chạy về báo với Đại đội trưởng Nguyễn Thế Linh: “A4 chết hết cả rồi” rồi gục xuống ngất đi. Lúc tỉnh dậy bà Thao nghe thấy tiếng hô hoán đau đớn: “Mang về được 2 người rồi, được 3 người, được 4 người rồi…”. Nước mắt giàn dụa bà Thao ngậm ngùi kể: “Chính tay tôi rửa mặt cho 9 cô gái đó vì o Cúc 3 ngày sau mới tìm thấy”. Áo mưa rải ra cả bãi nghĩa địa đưa các cô lên. Sau đó lấy khăn buộc ở trên đầu tóc các cô hay dùng rửa mặt với chậu nước đựng bên cạnh lau qua người, lau qua mặt thì mới nhận dạng được. Vì sức ép của bom, sức nặng của đất đá có o thì lồi hai mắt ra, có o thì chảy máu mũi, có o thì gãy sụm hết xương sống… dù thi thể vẫn nguyên. Hồi ấy mỗi nữ TNXP đều có một cái khăn trùm trên đầu hoặc buộc ở đuôi sam tóc. Cái khăn ấy có thêu tên tuổi để nếu chết thì dễ nhận ra. Lúc chết các o đều ở tư thế ngồi ôm cái xẻng đằng trước. Bà Thao kể: “Chiều đó các cô đang nấu cơm. Nồi cá đang kho dở thì được lệnh ra mặt đường. Cái nồi kho cá ấy vẫn còn được trưng bày ở nhà truyền thống. Chắc là có nhiệm vụ thông đường gấp cho xe qua. Mà đúng cái ngày định mệnh vì máy bay Mỹ bay qua trên rừng núi Hương Sơn giáp Lào rồi tự nhiên ba chiếc quay lại và loạt bom bất ngờ ấy trùm lên các cô”.

Bí ẩn lạ lùng quanh tháp chuông

Treo quả chuông Đồng Lộc (ảnh tư liệu).

Một điều lạ là Tháp chuông Đồng Lộc đến thời điểm này đã nhận được nhiều bài Minh Chuông nhưng vẫn chưa chính thức chọn được. Minh Chuông là dạng văn đòi hỏi một số yêu cầu chặt chẽ về thể thức. Đó là thể văn vần 4 chữ, gieo vần theo lối độc lập, ép vần hay đối vần là điều tối kỵ. Nội dung phải cô đúc, giàu tính biểu tượng, ca ngợi hay khuyên răn đều phải kín đáo, dồn nén cảm xúc vào trong, với một hệ từ vựng điển nhã.

Chuông Đồng Lộc đúc xong từ tháng 12/2009 thì vào khoảng hạ tuần tháng 5/2010, ông Hà Văn Thạch, lúc đó là Phó Chủ tịch UBND tỉnh Hà Tĩnh đã tìm đến giáo sư Huệ Chi, một người con của đất Can Lộc công tác ở Viện Văn học để đặt bài viết Minh Chuông. Giáo sư Huệ Chi là người nghiên cứu văn học Cổ, Trung đại, rất am hiểu Hán Nôm và đặc biệt ông có tình cảm thắm thiết với quê hương nên đã vui vẻ nhận lời và dồn tâm huyết để hoàn thành. Bài Minh Chuông có đoạn viết: “Gặp lúc chiến tranh/ Ngã ba chốn ấy/ Huyết mạch giao thông/ Quân đi xe trẩy”. Và cứ thế âm hưởng của bài Minh đã dựng lại không khí lịch sử của một thời: “Bộ đội dân quân/ Dùng bom phá bẫy/ Lớp trước hy sinh/ Lớp sau xốc dậy/ Đấu trí quật cường/ Địch thua trông thấy/ Giữ vững mặt đường/ Xe ta cứ chạy/ Mười cô trắng trinh/ Tỏa hương nhân ái”. Trong những ngày tháng 7 này, khi tấm lòng người dân cả nước hướng về hương hồn anh linh các liệt sý thì bài “Minh Chuông” đã khắc nét tâm tình ấy: “Đất nước thanh bình/ Tháp xây tám mái/ Cao vút tầng mây/ Mười phương chiêm bái…”

Tượng nữ thanh niên xung phong tại Ngã ba Đồng Lộc. Ảnh: T.G

Cách đây chưa lâu, ngày 5/7/2017, Chi hội nhà văn Việt Nam tại Hà Tĩnh đã tổ chức chuyến đi lên Đồng Lộc. Trong lần trò chuyện với anh Trần Đình Ước, Trưởng ban quản lý Khu di tích Đồng Lộc, tôi và nhà văn Đức Ban lần đầu tiên được nghe anh Ước kể lại những điều ngẫu nhiên đầy bí ẩn xung quanh việc xây tháp chuông Đồng Lộc. Theo anh Ước thì tòa tháp xây dựng là một kỳ duyên do sáng kiến của UBND tỉnh Hà Tĩnh, Quỹ Tấm lòng Vàng (Báo Lao động) và Báo Đầu tư. Tổng số tiền góp xây dựng công trình là 24,2 tỷ đồng, trong đó Quỹ Tấm lòng Vàng là 14,2 tỷ.

Nói đến cơ duyên, anh Ước bảo không thể không nhắc đến người đúc Đại hồng chung Đồng Lộc là nghệ nhân Nguyễn Văn Ứng. Nghệ nhân Ứng vốn là một người lính vận tải, trong chiến tranh đã có lần qua Ngã ba Đồng Lộc lại là người được chọn để hoàn thành quả chuông. Lúc tháp chuông mới xây dựng xong tầng 1 thì một đêm anh Hà Văn Thạch - Người mà giao thừa nào cũng lên đây thắp hương từ lúc còn là Bí thư tỉnh đoàn và là người đặt nhiều tâm huyết công sức vào công trình này - mơ thấy: Quả chuông không thể đưa lọt qua cửa!

Sáng sớm hôm sau, anh Ước và Ban quản lý ngạc nhiên khi thấy anh Hà Văn Thạch trực tiếp lên Đồng Lộc. Anh Thạch nói về giấc mơ lạ và cả mấy anh cùng ra hiện trường kiểm tra đo đạc lại thì thấy, quả thật với kích thước quả chuông đang đúc ngoài làng Ngũ Xá đã đổ xong khuôn thì… không thể lọt qua cửa!

Tác giả bên bia đá khắc lá thư của chị Võ Thị Tần.

Rất may là lúc đó mới xây xong tầng 1 trong khi công trình cao 7 tầng. Một phương án đặt ra là phải cẩu quả chuông vào tầng 1 vì lúc đó xây còn thấp, sau đó mới xây tiếp lên. Nhưng lại một điều lạ nữa là khi xe chở quả chuông về bãi đậu cạnh tháp để cần cẩu trục lên đặt vào lòng tháp thì bỗng nhiên chiếc xe tải loay hoay mãi, khi tiến, khi lùi, xoay ngang, xoay dọc đủ cách mà không sao vào được đúng chỗ đặt cần cẩu. Mọi người tính toán bao phương án vẫn không thực hiện được. Thì ra từ trước tới nay ở đây, bao giờ khởi công động thổ hay hoàn thành công trình nào đó, dù rất nhỏ cũng có một nghi lễ tâm linh truyền thống là thắp hương trước mộ 10 cô và khấn xin làm công việc. Quả nhiên, sau nghi lễ thiêng liêng đó, chiếc xe lập tức vào đúng điểm đặt thông suốt chỉ sau một cú nhấn ga của tài xế(?!).

Một điều bí ẩn nữa là từ sợi xích treo quả chuông nặng gần 6 tấn phải đặt ở cảng Hải Phòng. Theo tính toán và thiết kế thì sợi dây chỉ cần dài hơn 8m nhưng để dự trù độ dư, Ban quản lý đã chọn mua sợi dây dài tới 9m. Nhưng kỳ lạ thay, khi lắp dây vào treo chuông để chuẩn bị tối hôm sau khánh thành thì sợi dây này… thiếu hụt. Ban chỉ đạo công trình lập tức cho người ra cảng Hải Phòng ngay trưa hôm đó đổi mua lại sợi dây xích dài 10m thì lạ thay vừa vặn luôn, không thiếu không thừa!

Thế nên nhiều người mới nói, ở Đồng Lộc, con số 10 (trùng với 10 cô gái hy sinh) có sự trùng hợp kỳ lạ. Chị Yến, nguyên Phó Ban quản lý khu di tích, người có rất nhiều công lao sưu tầm các hiện vật của các cô có lần kể lại với tôi rằng: Cứ sắp đến ngày giỗ các cô thì ở hồ nước gần đó nở đúng 10 bông hoa súng rực rỡ sắc đỏ, đẹp ngỡ ngàng.

Còn nữa, có lẽ trong tâm trí của nghệ nhân đúc chuông Nguyễn Văn Ứng luôn bị ám ảnh hình ảnh 10 cô ái TNXP mà buổi trưa trước ngày khánh thành, khi hai cha con ông đang tập trung làm nốt công việc đánh bóng chuông cuối cùng đã “nghe tiếng lạ”. Trưa đó vắng lặng, im ắng, chỉ có tiếng chim cu gáy gù vọng xa xa, tất cả không một bóng người song bỗng nhiên ông Ứng sửng sốt nghe tiếng cười nói rộn ràng của các cô gái ở dưới chân tháp chuông. Tưởng có các em học sinh quanh đó đến tham quan, giật mình cha con ông Ứng chạy xuống nhưng chả thấy bóng ai, chỉ có tháp chuông cao vời vợi. Ông Ứng vội chạy về nhà Ban quản lý Khu di tích và kể lại câu chuyện trong sự ngạc nhiên của mọi người…

Những ngày này ở Ngã ba Đồng Lộc đang gấp rút hoàn thành công trình đền thờ Đồng Lộc do Ngân hàng TMCP Công Thương Việt Nam (Vietinbank) công đức 15 tỷ khởi công xây dựng từ ngày 30/12/2015. Được biết, với công trình này, một người con Hà Tĩnh là ông Phạm Nhật Vượng, Chủ tịch tập đoàn Vingroup đã công đức toàn bộ phần nội thất bên trong. Với công trình này, ông Trần Đình Ước, Trưởng ban quản lý khu di tích kể: “Lần đầu định xây đền thờ 10 cô gái nhưng khi làm lễ khấn thắp hương cho các cô và xin Âm dương thì các cô không chấp nhận. Đến lúc chuyển thành xây đền thờ chung cho các anh hùng liệt sỹ hy sinh ở đây thì được liền”. Mới biết Đồng Lộc thật linh thiêng – Linh thiêng cả những người đã ngã xuống nơi này. Chắc ở thế giới bên kia họ vẫn thường gặp nhau, vẫn ở trong cùng đội hình chiến đấu.

Rồi đây, khi công trình đền thờ Đồng Lộc hoàn thành phối hợp cùng Tháp chuông Đồng Lộc, nơi đây sẽ có một cụm di tích lịch sử linh thiêng. Linh chuông Đồng Lộc chính là tiếng vọng tâm linh như nhà thơ Lê Cảnh Nhạc đã đúc kết: “Vàng lửa đúc chuông kết tình Nam Bắc/ Tụ khí hồn thiêng trái đất ngân vang” và: “Chuông thức tỉnh muôn người về tụ hội”. Vâng, tụ hội lòng dân ở Ngã ba này. . .

Hà Tĩnh, ngày 12/7/2017

Tùy bút của nhà thơ Nguyễn ngọc Phú