Cuộc “phiêu lưu” mới của Dế Mèn: Khơi gợi ký ức tuổi thơ đẹp đẽ nhiều thế hệ

Mô hình Dế Mèn khổng lồ được dựng bằng mây tre trong khuôn viên triển lãm nghệ thuật. Ảnh: V.Tuân

Thế giới của Dế Mèn được tái hiện sinh động

Mặc dù tác phẩm “Dế Mèn phiêu lưu ký” được ra đời vào năm 1940 nhưng trải qua hơn 7 thập kỷ, chú Dế Mèn vẫn đang tiếp tục cuộc phiêu lưu của mình, không chỉ trong nước mà còn nhiều nước khác ở khu vực châu Á. Nói như nhà thơ Trần Đăng Khoa: “Ai từng chơi được với trẻ con, người đó sẽ bất tử. Bởi trong một đứa trẻ bao giờ cũng có một người lớn đang trưởng thành và trong một người lớn bao giờ cũng có một đứa trẻ không bao giờ già đi”.

Thấu hiểu được tinh thần ấy, nhóm các họa sĩ qua sự tuyển chọn của họa sĩ Vũ Xuân Hoàn đã sáng tạo nên một không gian nghệ thuật mang tính hoài niệm, được lấy ý tưởng từ tác phẩm “Dế Mèn phiêu lưu ký” của nhà văn Tô Hoài - một kiệt tác của văn học Việt Nam. Nhân vật Dế Mèn gắn liền với tuổi thơ bao thế hệ đã được các họa sĩ nổi tiếng như: Trương Qua, Ngô Mạnh Lân, Thành Chương, Tạ Huy Long, Vũ Xuân Hoàn và Đậu Thị Ngọc Vinh (Đậu Đũa) tái hiện sinh động qua những tác phẩm nghệ thuật sắp đặt.

Sự tuyển chọn này cũng mang tính tiếp nối, chuyển giao từ hội họa truyền thống sang đương đại, được các thế hệ trẻ như: Tạ Huy Long, Vũ Xuân Hoàn, Đậu Thị Ngọc Vinh nâng lên một tầng nấc mới mẻ hơn, đa chiều hơn. Nếu như thời của hai họa sĩ bậc thầy về tranh hoạt hình Trương Qua và Ngô Mạnh Lân chú trọng đến yếu tố giáo dục cao hơn cả tính thẩm mỹ và phong cách cá nhân thì với Tạ Huy Long, Đậu Đũa, những minh họa bắt đầu mang tính độc lập hơn, mang đậm dấu ấn tác giả hơn. Thậm chí, nó không còn là minh họa đơn thuần nữa mà là sáng tác song hành cùng với văn học, có nguyên cớ từ văn học. Nổi bật ở phong cách này là họa sĩ sinh năm 1975 Tạ Huy Long - họa sĩ truyện tranh đương đại hàng đầu Việt Nam. Những sáng tác của anh đã vượt ra khỏi sự minh họa thông thường để có thể trở thành một bức tranh độc lập.

Mặc dù nói về thế giới côn trùng với tên gọi “Dế Mèn phiêu lưu ký” nhưng triển lãm “Dế Mèn phiêu lưu ký - Chạm tới những thế giới” là một cách thức tổ chức nghệ thuật mới, mang tính sắp đặt chứ không phải là cuộc trưng bày các minh họa cho truyện của Tô Hoài. Những Dế Mèn, Châu Chấu Voi, Xén Tóc, Bọ Ngựa... nhỏ bé, trú ngụ ở cánh đồng, đầm sông, bờ bãi nay từ trang sách bước ra đời thực trong một không gian lộng lẫy, với một hình hài mới mang tính mỹ thuật và đa chiều hơn. Ở đó, không chỉ là tái hiện một thế giới côn trùng, tái hiện tác phẩm mà cao hơn là sự xuyên qua không gian, thời gian để chạm vào cảm xúc, khơi gợi những kỷ niệm của nhiều thế hệ trong suốt 7 thập kỷ qua. Để rồi từ việc ngắm nhìn thế giới côn trùng sinh động ấy, con người có dịp sống chậm lại, chiêm nghiệm về mối quan hệ với tự nhiên một cách nhân bản hơn, thay vì sống biệt lập và triệt hạ nó như hiện nay.

Trải nghiệm các tác phẩm trong triển lãm, nhà thơ Trần Đăng Khoa nhận xét rằng: “Cái giỏi của các họa sĩ là bằng tài năng của mình, họ đã biến những bức minh họa thành tác phẩm nghệ thuật độc lập, thoát hẳn ra ngoài bóng chữ và hơi văn. Đến nỗi, người ta chẳng còn biết các họa sĩ minh họa cho văn Tô hoài hay văn Tô Hoài minh họa cho các tác phẩm hội họa của các họa sĩ”.

Xem để chiêm nghiệm lại chính mình

Điểm nhấn của triển lãm là mô hình chú Dế khổng lồ dài 15m, cao 4,5m trong tư thế bật nhảy, tung cánh. Từng cái gai, từng vân cánh, từng sắc thái màu trên bộ giáp huyền thoại của “chàng võ sĩ” hiện lên sống động, vì được mô phỏng và cách điệu, được phóng đại và trau chuốt. Loài côn trùng mà con người vốn coi là loài sinh vật bé nhỏ không đáng kể lần đầu tiên được nhìn ngắm như một tạo vật lớn lao và đầy tính ẩn dụ thú vị để người xem chiêm nghiệm, ngắm nhìn lại chính mình trong thế giới thiên nhiên rộng lớn.

Cùng với Dế Mèn, các sắp đặt dòng sông Chuồn Chuồn, đầm lầy gương với Châu Chấu Voi, Bọ Ngựa, Xén Tóc… được làm từ nhiều chất liệu khác nhau sẽ tạo nên một vi giới đa tầng và kỳ thú không ngờ.

Khoảng 180 mô hình chuồn chuồn đang bay và bộ 4 nhân vật côn trùng được trưng bày như điểm nhấn: Dế Mèn, Châu Chấu Voi, Bọ Ngựa, Xén Tóc làm bằng da thuộc, khâu và nhuộm thủ công vô cùng tỉ mỉ, màu sắc sinh động. Đầm lầy gương với kỹ thuật cắt giấy xếp lớp pop-up 3D chuyển động, kết hợp với ánh sáng làm nên một hệ sinh thái thực vật côn trùng vô cùng ấn tượng, dẫn dắt người xem vào thế giới quen mà nay thấy thật lạ, thật đẹp đẽ.

Cảm xúc được đánh thức, thị giác được khai mở và cả những chạnh lòng nuối tiếc về một thế giới tuổi thơ sinh động đã khác xa. Những thiếu vắng các tác phẩm tương tự thực sự làm lay động lòng người cũng không thể thiếu trong cảm nhận của người xem. Nhiều tác phẩm cho thiếu nhi được ra đời, trình bày bắt mắt nhưng những giá trị văn học trong đó lại quá nghèo nàn. Chưa kể, các hình ảnh minh họa cho thiếu nhi nhưng lại khiến người xem phải đỏ mặt vì xấu hổ. Cùng thời điểm triển lãm được ra mắt cũng là lúc Cục Xuất bản đã phải ra văn bản yêu cầu NXB Kim Đồng đình chỉ tập truyện “Anh hùng Héc-Quyn” để rà soát, sau khi độc giả phàn nàn vì sách có hình ảnh và nội dung “người lớn”.

Và trong thời buổi trẻ em phải “sống chung với lũ” ấy, nói như nhà thơ Vi Thùy Linh, những cuộc triển lãm như “Dế Mèn phiêu lưu ký - Chạm tới những thế giới” thực sự là “dịp may vô giá” mở ra khung trời nhìn ngắm, khám phá, tìm hiểu cho hàng ngàn “đứa trẻ”- những em bé thực sự và những người lớn được gọi về, được trở lại ấu thơ.

Thảo Nguyên