Đệ nhất trống chầu

Địa linh sinh nhân tài

Hôm chúng tôi đến nhà cụ Hoàng Kỷ thì cụ đi vắng. Lang thang một vòng quanh thôn Lỗ Khê chúng tôi may mắn được gặp cụ Nguyễn Văn Tín (84 tuổi) – một trong những nghệ nhân trống chầu cao niên nhất còn lại của thôn ca trù Lỗ Khê và được nghe cụ kể lại những thăng trầm biến động ca trù đất Lỗ. Khi chúng tôi hỏi cụ Tín về các bậc “đệ nhất trống chầu” của thôn mình, cụ gật gù cái đầu chỉ còn lưa thưa vài cọng tóc, vuốt chòm râu bạc trắng rồi nhìn về phía xa xăm như để hoài niệm một điều gì đó. Được mấy phút sau như đã cân nhắc thật kỹ điều muốn nói, cụ mới lên tiếng: “Nếu nói về các bậc nghệ nhân sành sỏi về ngón trống chầu ca trù của làng Lỗ Khê thì ngày nay vẫn còn lại một số người như các cụ: Nguyễn Văn Hân (81 tuổi), Nguyễn Thế Hối (82 tuổi) và tôi... thế nhưng để được xướng danh là “đệ nhất” thì có lẽ phải kể đến cụ Hoàng Kỷ. Năm nay cụ đã 82 tuổi. Mặc dù chúng tôi là những người có nhiều thời gian gắn bó với ca trù hơn cụ Hoàng Kỷ nhưng cụ Hoàng Kỷ lại là người đánh trống chầu có phách lối rõ ràng và am hiểu nhất về quy cách luật vận của ca trù, chính vì thế mà tiếng trống chầu của cụ có một bản sắc rất riêng, không lẫn được với ai...”.

 

Đã ở vào tuổi 82 nhưng mỗi lần làng có lễ lạt, hội hè là không thể thiếu được tiếng trống chầu của cụ Hoàng Kỷ.

Chúng tôi được gặp cụ Hoảng Kỷ vào 2 hôm sau đó tại tư gia của cụ. Cụ cho biết: “Đã hơn 3 năm nay tôi bị bệnh tiểu đường nặng tưởng chừng nhiều phen không qua khỏi nhưng tổ tiên vẫn chưa muốn “dẫn” tôi đi có lẽ vì tôi vẫn còn “nợ” trần gian chưa trả hết”. Không biết “món nợ” mà cụ nói đến ở đây có phải là mối duyên nợ với ca trù hay vốn học vấn uyên thâm, cùng món trống chầu “không ai sánh bằng” của cụ chưa truyền hết cho thế hệ trẻ hay không? chỉ biết rằng cứ hễ nhắc đến ca trù là cụ lại say sưa kể hết chuyện này đến chuyện khác.

Cụ kể, làng Lỗ Khê xưa nổi tiếng về ca trù vì đây là nơi sản sinh ra ca trù, do vợ chồng ông Đoàn Dự (con của tướng quân Đinh Lễ) và bà Đường Hoa Tiên Hải sáng lập. Từ thế kỷ thứ XV, ở Lỗ Khê đã có giáo đường truyền dạy ca trù và các giáo phường hàng phủ chuyên đi biểu diễn khắp các tổng, trấn ở xứ Kinh Bắc, Thăng Long. Dấu tích xưa nay vẫn còn qua bản thần tích bằng chữ Hán và ngôi đền cổ thờ tổ sư nghề hát ca trù ở trung tâm của làng.

Thời xưa, phàm không phải là con cháu của hai dòng họ Nguyễn Văn, Nguyễn Thế thì khó lòng được nhập vào giáo phường. Người ngoài họ muốn học, phải được hai họ đồng tình và phải có lễ ra mắt, nhập học tại tổ đường thì mới được nhập môn. Họ hàng nhà cụ tuy không phải là con cháu của hai dòng họ Nguyễn nói trên nhưng vì say mê từng lời ca, nhịp phách, tiếng trống chầu mà đâm ra quyết tâm học cho bằng được. Và không biết từ bao giờ số người biết hát, biết đàn, biết đánh trống gõ phách trong họ Hoàng cứ tăng lên. Hai bà cô con ông chú của cụ cũng là những nghệ nhân ca trù nổi tiếng xứ Đông Anh và từng truyền dạy cho cụ nhiều món nghề quý giá. Riêng thân sinh của cụ là một người có vốn học rộng, hiểu biết nhiều về Hán học do đó đã học được rất nhiều “sự tinh túy” của cha ông xưa. Chính vì thế mà ngay từ thuở tóc còn để chỏm, cậu bé Hoàng Kỷ không chỉ biết ngâm những khúc ca trù, đánh những bài trống chầu đơn giản, mà còn nắm rất vững những lề lối, phách nhịp, luật vận của những lối ca trù cổ. Để rồi mỗi lần làng xã có hội, có đám là không thể thiếu được tay trống chầu Hoàng Kỷ.

 

Cụ Hoàng Kỳ bên chiếc trống đã theo cụ  gần trọn cuộc đời.

Của riêng còn một chút này...

Theo cụ Kỷ, “tiếng trống chầu trong ca trù không chỉ có chức năng điều hành canh hát mà còn góp phần quan trọng tạo nên nét thanh nhã, cao sang của mĩ nhạc ca trù. Tiếng trống chầu do đó là thứ không thể thiếu để đưa lời ca vút bay... tiếng hát hay mà tiếng trống không hay thì cũng xem như bài hát đó chưa đạt...”.

Xác định tầm quan trọng của tiếng trống như thế cho nên ngày xưa việc lựa chọn một nghệ nhân vào đánh trống chầu cho các buổi diễn là hết sức kỹ càng. Đó là người có tính tình ôn hòa, có phản ứng nhanh nhạy, có chân tay dẻo dai và có độ cảm thụ giọng hát tinh tường. Đặc biệt, người nghệ nhân trống chầu phải thực sự nắm rõ từng cách thức, quy luật của một canh chầu. Trong canh hát người đánh trống chầu không chỉ đóng vai trò là người nghệ sỹ mà còn là người thay mặt cho quan viên khen chê ca nương những lúc ca nương hát hay, hát dở; điều chỉnh canh hát mỗi lúc gặp sự cố ngoài ý muốn... Qua tiếng trống chầu người ta có thể biết được người nghệ nhân đó tính cách thế nào, tài năng ra sao, tuổi nghề là bao lâu.

Cụ Kỷ cho biết, ngày xưa học hát có khi còn không khó bằng việc học đánh trống chầu, chính vì thế mà người theo học đánh trống chầu rất ít. Chỉ những ai thực sự đam mê và thực sự có tài năng thì người ta mới dám theo thầy xin học.

Vừa nói chuyện với chúng tôi, cụ Hoàng Kỷ vừa hạ chiếc trống chầu đặt trang trọng trên chiếc tủ chè cạnh bàn thờ gia tiên xuống đánh minh họa. Cụ bảo: “Đây là chiếc trống chầu và roi chầu đã đi theo cụ gần trọn cuộc đời. Trong chiến tranh dù bom đạn ác liệt là thế nhưng cụ vẫn cất giữ nó như một thứ báu vật không thể để mất”.

 

Cụ Hoàng Kỳ đang minh họa một động tác trong nghệ thuật đánh trống chầu.

Cụ giải thích, ngày xưa dùi gõ trống được gọi là roi chầu vì nó được làm bằng mây dẻo hoặc tre dẻo, dài gấp đôi dùi trống bình thường. Sở dĩ nó được cấu tạo như thế vì khi đánh trống người nghệ nhân không chỉ biết gõ dùi vào trống để phát ra tiếng kêu mà còn phải biết vung tay múa máy làm sao cho đẹp. Ngay cả thế ngồi cũng phải biết chọn thế mà ngồi. Nếu người đánh trống chầu là chức sắc, quan viên thì thường ngồi theo thế chữ Ngũ để thể hiện cái oai của một người có chức có quyền. Người bình thường thì phải ngồi theo thế xếp bằng vừa thanh thoát, khoan thai vừa thuận tiện cho công việc. Khi thấy ca nương hát hay thì đánh một tiếng “Tùm” rồi dơ thẳng roi lên để ca nương biết là mình hát đạt và quan viên biết để còn thả thẻ khen thưởng...

Có thâm niên cầm trống chầu từ thuở niên thiếu, lại am hiểu đến tường tận quy cách của trống chầu, cho nên dù đã ở tuổi “thất thập cổ lai hy” nhưng vẫn có rất nhiều người tìm đến cụ để nhờ cụ truyền dạy. Đặc biệt, năm 2007, nghiên cứu viên người Pháp là Aliénor Anisensel sang Việt Nam làm luận án Tiến sĩ về ca trù, đã tìm đến cụ xin theo học. Hơn một tháng trời, cô được nghệ nhân Phạm Thị Mận dạy hát, đích thân cụ Kỷ dạy trống chầu. Và hiện nay, cụ Kỷ vẫn đang truyền dạy tiếp cho cậu học trò Nguyễn Văn Thế mới 12 tuổi. Cụ chia sẻ, nhiều lúc bị căn bệnh tiểu đường hành hạ rất khó chịu thế nhưng trước sự ham học của các cháu, cụ lại cố tâm chỉ dạy. Đã bao nhiêu năm nay, hình ảnh một mái đầu bạc với mấy mái đầu xanh suốt ngày cặm cụi tập tành mỗi khi làng sắp có lễ lạt, hội hè, như đã trở thành hình ảnh quen thuộc đầy tự hào trong căn nhà nhỏ của cụ.