Sức khoẻ vị thành niên - Những điều cần biết (Phần III)

3. Những biến đổi về tâm lý

a. Ý thức tự trọng, tính độc lập trong suy nghĩ và hành động

Ở tuổi này,các em có xu hướng tách ra, ít phụ thuộc vào cha mẹ. Các em có tâm lý “muốn làm người lớn, coi mình là người lớn”. Các em không còn đòi đi chung với cha mẹ, muốn tự chọn bạn, muốn được ăn mặc theo ý thích, muốn được thức khuya. Các em cảm thấy hình như cha mẹ chưa nhận thấy mình “đã lớn”và không hiểu được tâm tư tình cảm của mình. Các em không còn hay tâm sự với cha mẹ, muốn độc lập trong suy nghĩ và hành động nên nhiều khi chống đối lại cha mẹ và chuyển từ sinh hoạt gia đình sang sinh hoạt bạn bè, ngưỡng mộ thần tượng.

Khi bắt đầu thoát khỏi ảnh hưởng của gia đình, quan điểm của các em về bản thân, về cha mẹ và về thế giới nói chung sẽ thay đổi rất nhiều. Khi được tự chủ nhiều hơn, các em không còn cho mình là trẻ con nữa nhưng cũng nhận ra rằng mình chưa phải là người lớn. Các em bắt đầu tìm câu trả lời cho vô số câu hỏi. Để tạo nên bản sắc của riêng mình và để trở thành người lớn khoẻ mạnh, có trách nhiệm, biết lao động sản xuất và có đạo đức, các em cần được tiếp cận với các hệ thống hỗ trợ cũng như cơ hội để phát triển những mối quan hệ gần gũi, gắn bó với gia đình, hà trường, bạn bè và cộng đồng… Nếu thiếu sự hỗ trợ này, các em sẽ bị người khác lạm dụng và bóc lột. Sự hỗ trợ của gia đình, trường học, bạn bè, người thân… sẽ tạo ra một môi trường an toàn trong đó các em vừa được bảo vệ, vừa có khả năng chủ động và độc lập.

Đây là một lĩnh vực cần quan tâm nhưng phải kiên trì, mềm dẻo, linh hoạt, uốn nắn để tránh tự ái, làm tổn thương tinh thần trẻ vị thành niên. Mọi xung đột giữa cha mẹ, người lớn với các em sẽ được giải quyết ổn thoả nếu cả hai phía đều có sự hiểu biết, thông cảm lẫn nhau.

b. Những cảm giác đối với bản thân

Những biến đổi sinh học đôi khi có tác động đến tâm lý trẻ vị thành niên. Các em có nhu cầu khám phá cơ thể mình và bạn khác giới (hay để ý, băn khoăn về những thay đổi cơ thể), các cảm giác mới lạ và nhu cầu điều chỉnh những thay đổi đó.

Do chưa hiểu biết đầy đủ nên các em thường không hài lòng với hình thể, nước da của mình, sự xuất hiện của các mụn trứng cá trên mặt…nhất là các em gái.

Sự lo lắng thái quá về trọng lượng, hình dáng cơ thể, cộng với những “lời khuyên” không đúng của bạn bè, những hình ảnh và lối quảng cáo trên các phương tiện truyền thông đại chúng liên quan đến ăn uống, bị béo phì, nhịn ăn để có thân hình mảnh mai… là hậu quả của sự kiêng khem thái quá.

Sự trưởng thành về sinh lý sớm và muộn đều tạo ra những bất lợi.Thông thường những em gái trưởng thành sớm thì đương đầu với những khó khăn về tâm lý xã hội lớn hơn, còn các em trai trưởng thành sớm lại có thể có những lợi thế xã hội hơn.

c. Những xúc cảm giới tính

sự phát dục ở tuổi vị thành niên đã kích thích các em bắt đầu quan tâm đến bạn khác giới, làm xuất hiện những cảm giác, cảm xúc giới tính mới lạ. Những rung cảm mới lạ này đôi khi lướt qua nhanh chóng, nhưng cũng có khi kéo dài. Các em thường che dấu những rung cảm của mình bằng các biểu hiện khác nhau như: bông đùa, ngượng ngùng, suồng sã, ồn ào… Những rung cảm được dấu kín này chứa đựng biết bao tâm trạng: thiện cảm, buồn rầu, nhớ nhung, phấn khởi, muốn được nghe một lời nói dịu dàng âu yếm, một cử chỉ quan tâm, một nụ cười trìu mến… Mọi trường hợp đó đều là những cảm xúc trong sáng. Mọi sự can thiệp thô bạo, thiếu tế nhị đều làm cho các em cảm thấy bị chế giễu và hổ thẹn.

Tuy nhiên, không phải tất cả các em đều có những rung cảm như vậy, cũng có một số em sớm bị cuốn hút vào con đường yêu đương, tình ái. Tâm trạng của những em này thay đổi rất nhanh và biến động mạnh. Lý trí chưa đủ giúp các em làm chủ được những rung cảm mãnh liệt của sự yêu đương quá sớm. Đầu óc bị phân tán, thời gian và tâm trí bị cuốn hút vào đó nên kết quả học tập, lao động và sức khoẻ bị giảm sút rõ rệt.

Trong quá trình tìm hiểu và khám phá này, các em cần rèn luyện những kỹ năng sống để giúp các em xây dựng được các mối quan hệ bạn bè, giải quyết mâu thuẫn, biết cách cùng hợp tác với người khác trong nhóm, hình thành lòng tự trọng cũng như biết kìm chế trước sức ép từ bạn bè cùng lứa và người lớn khác để không tham gia vào những hành vi nguy cơ có hại cho sức khoẻ và an toàn của bản thân và của người khác.

d. Sự mất cân bằng tạm thời trong tâm lý và sinh lý

Do sự phát triển của cơ thể mất cân bằng, nên đã dẫn đến tình trạng mất cân bằng trong tâm lý và tình cảm của các em. Chẳng hạn sự phát triển mất cân bằng giữa tim và mạch máu đã gây ra sự thiếu máu từng bộ phận trên vỏ não và đôi khi còn làm hoạt động của hệ tim mạch bị rối loạn: tim đập nhanh, huyết áp tăng, hay chóng mặt, nhức đầu, dễ mệt mỏi, dễ bị kích thích, dễ nổi nóng…Tuyến nội tiết hoạt động mạnh làm ảnh hưởng đến hệ thần kinh trung ương,dễ gây nên những cơn xúc động mạnh, những phản ứng vô cớ, những hành vi bất thường ở các em. Các quá trình hưng phấn ở vỏ não mạnh và chiếm ưu thế, các quá trình ức chế có điều kiện bị suy giảm, do đó nhiều thanh thiếu niên không làm chủ được cảm xúc của mình, không kiềm chế được các xúc động mạnh. Hưng phấn vỏ não lại mang tính lan toả nhiều hơn nên các em thường có những cử chỉ, động tác phụ của tay chân, đầu, mình mỗi khi có một phản ứng nào đó nhất là các em trai.

Những sự mất cân bằng trên là điển hình của trẻ vị thành niên, nhưng chúng chỉ tạm thời và sẽ qua đi theo sự trưởng thành dần lên của các em. Tuy nhiên, một số hành vi và sự chọn lựa của tuổi vị thành niên có thể gây hậu quả suốt đời nếu các em thiếu sự hướng dẫn và hỗ trợ của người lớn, đồng thời thiếu kiến thức và kỹ năng tự bảo vệ.

e. Tự ý thức và đánh giá

Do mong muốn được trở thành người lớn và muốn được cư xử như người lớn, trẻ vị thành niên có khuynh hướng sống trong hai thế giới: thế giới nội tâm và thế giới bên ngoài. Trong giai đoạn này, việc tự đánh giá và tự phê bình bắt đầu định hình và phát triển sự tự ý thức. Tự ý thức là một loại đặc biệt của ý thức trong đời sống cá nhân, có chức năng tự điều chỉnh nhận thức và thái độ của bản thân. Đó là quá trình tự quan sát, tự phân tích, tự kiểm tra, tự đánh giá… về hành động và kết quả hành động của bản thân, về tư tưởng tình cảm, phong cách, đạo đức, hứng thú… Tự ý thức là điều kiện để phát triển và hoàn thiện nhân cách, hướng nhân cách theo yêu cầu của xã hội.

Về mặt xã hội, trẻ vị thành niên hiểu biết môi trường xã hội rộng lớn hơn nhiều ngôi nhà nơi các em sống, hàng xóm láng giềng, ngôi trường các em học. Ở tuổi này, con người đang hình thành những hứng thú và thay đổi mới, có xu hướng tư tưởng hoá, vị tha, quan tâm nhiều hơn đến việc phát triển các kỹ năng nói, cách ứng xử mới, tác phong đĩnh đạc để đối diện với môi trường xã hội ngày một mở rộng (phát triển mạnh mẽ cá tính và xã hội hoá).

(Còn nữa…)

Theo VTV

Sức khoẻ vị thành niên - Những điều cần biết (Phần IV)