Người hát ca trù đất phương Nam

Chìm nổi đất phương Nam

TS Nguyễn Nhã.

Sau năm 1954, hàng loạt cô đầu từ phố ả đào Khâm Thiên, Hà Nội theo dòng người di cư vào Nam, tiếp tục mở thêm nhiều quán hát ả đào quanh khu hồ tắm Chi Lăng, rạp hát Đại Đồng...

Ít lâu sau, cậu sinh viên ngành sử học Nguyễn Nhã trong lần tình cờ được tham dự một lần nghe hát vốn đã tò mò về hát ả đào, lại càng tò mò hơn: Gọi là hát, nhưng tại sao người hát phải nén mím miệng? Miệng không mở rộng lấy hơi mà hát vẫn tròn vành rõ chữ thì mới là điêu luyện. Không có đáy nhưng sao lại gọi là đàn đáy, cần đàn lại có thể gập làm hai, lại có thể đệm cho nhiều dàn nhạc dân tộc khác?

Đọc sách, hỏi các nhà nghiên cứu văn hóa, âm nhạc, cậu sinh viên mới hiểu ra rằng: Ca trù là loại hình nghệ thuật tiêu biểu của nền âm nhạc Việt Nam. Nói như Giáo sư Trần Văn Khê: “Hát ca trù là loại dân ca tiêu biểu của dân ca Việt Nam”. Nhiều người có ác cảm với loại hình nghệ thuật này, vì trước năm 1945, một số người đã núp bóng thú chơi tao nhã này để trá hình hoạt động mại dâm. Mặt trái “biến tướng” này đã được các nhà văn Vũ Trọng Phụng, Ngô Tất Tố... trước 1945 mô tả trong nhiều truyện ngắn, tiểu thuyết.

Say mê ca trù từ đó, Nguyễn Nhã lại phát hiện thêm trong ca trù, nghệ thuật phối hợp giữa những người tham gia buổi hát cũng phải rất điêu luyện. Tiếng phách của nữ ca sỹ, tiếng đàn của nhạc công, tiếng trống của người nghe phải nhịp nhàng, quyện vào nhau nhuần nhuyễn. Cũng hiếm có loại hình nghệ thuật nào mà người biểu diễn và người nghe lại dễ dàng giao lưu trực tiếp với nhau đến như vậy. Người nghe có thể trực tiếp thưởng, phạt người diễn bằng tiếng trống chầu.

Một buổi biểu diễn ca trù.

Thăng trầm dòng đời

Năm 1976, GS.TS Trần Văn Khê từ Pháp về nước, ghi âm lại tiếng hát của lão nghệ nhân Quách Thị Hồ và tiếng đàn đáy của nghệ sỹ Đinh Khắc Ban, giới thiệu cho thế giới cùng biết. Tiết mục âm nhạc này được đánh giá là một trong 9 tiết mục xuất sắc nhất của Liên hoan âm nhạc quốc tế Bình Nhưỡng năm 1983. Ca trù được nhiều người biết đến hơn từ ngày đó, nhiều câu lạc bộ ca trù được lập nên tại các tỉnh phía Bắc và miền Trung, được UNESCO quan tâm và được đề nghị công nhận là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại. Dự định của anh giáo viên Nguyễn Nhã lại càng được thúc đẩy mạnh mẽ hơn.

Năm 1993, ông giáo Nhã lặn lội đi tìm lại những ca sỹ hát ca trù, nhạc công ngày xưa còn sinh sống tại TP Hồ Chí Minh, thuyết phục họ cùng tham gia trong một câu lạc bộ gia đình. Các ca sỹ, nhạc công ngày ấy nay đã già, may mắn là một số người đã truyền nghề lại cho con cháu nên ca trù không bị “tuyệt chủng” giữa lòng đất phương Nam. Ngôi nhà của ông Nhã trên đường Trần Kế Xương thành nơi tụ họp của những nghệ nhân ca trù hoài cổ, dăm bữa nửa tháng gặp mặt nhau một lần, đàn hát lại những bài hát cũ.

Nhiều người ngoại quốc tìm đến CLB Ca trù - Hát thơ Lạc Việt để khám phá nghệ thuật ca trù.

Giọt lệ cô gái tây dương

Bi quan vì loại hình ca trù ngày càng mai một, đã có lúc ông Nhã định giải tán CLB, “đường ai nấy đi”. Thế nhưng một sự kiện bất ngờ xảy ra đã khiến ông thay đổi ý định và cứng rắn khẳng định lại với các thành viên: “Các anh chị yên tâm. Nếu tôi còn, thì CLB này còn”.

TS Nguyễn Nhã đang hướng dẫn các học viên biểu diễn ca trù.

Những thành viên trong CLB gặp được người đồng cảm từ phương xa đến, lại càng hy vọng và quyết tâm hơn. “Người ta sống trong nền văn hóa khác, quan niệm khác, cách xa hàng ngàn cây số mà còn đam mê. Lẽ nào mình lại không yêu nhạc dân tộc mình?”.