Tình trạng chăm sóc sức khỏe trẻ sơ sinh trên thế giới: Việt Nam

Tổng quan tóm tắt về chăm sóc sức khỏe ở Việt Nam

Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam là một quốc gia với gần 80 triệu dân[1], trong đó dân tộc Kinh chiếm hơn 82% dân số và 54 dân tộc ít người khác chiếm phần còn lại của dân số. Năm 2000, Việt Nam xếp thứ 109 về chỉ số Phát triển Con người trên tổng số 176 nước. Mặc dù là nước có mức thu nhập bình quân đầu người vào loại thấp nhất ở Châu Á, nhưng tình trạng chung về sức khoẻ của Việt Nam tốt hơn rất nhiều so với các nước có cùng mức thu nhập. Kết quả này có được một phần nhờ vào các chính sách xã hội ưu việt với một mạng lưới chăm sóc sức khoẻ ban đầu đến tận tuyến cơ sở trong cả nước và một số chương trình y tế quốc gia nhằm giải quyết các vấn đề y tế ưu tiên như sốt rét, tiêu chảy và các bệnh ngăn ngừa được bằng vắc xin. Tỷ lệ biết chữ cao của cả phụ nữ và nam giới cùng với sự phân phối thu nhập tương đối đồng đều trong xã hội cũng là những yếu tố góp phần vào kết quả này.

Năm 1986, Việt Nam khởi xướng một chương trình cải cách kinh tế được gọi là Đổi mới. Chương trình này đã chuyển đổi Việt Nam từ một nền kinh tế kế hoạch tập trung sang một nền kinh tế thị trường. Trong lĩnh vực y tế các cải cách bao gồm việc thu phí các dịch vụ chữa bệnh tại các bệnh viện và cho phép y tế tư nhân hoạt động. Tổng số tiền chi tiêu cho y tế trong năm 1998 từ nguồn của Chính phủ vào khoảng 6 đô la Mỹ một đầu người và từ nguồn của cá nhân vào khoảng 21 đô la Mỹ trên đầu người một năm. Tổng chi cho chăm sóc sức khoẻ tương đương 8% GDP.

Trong suốt thập kỷ 90, Việt Nam đã đạt được mức tăng trưởng kinh tế cao cũng như thu hút được sự giúp đỡ của nhiều nhà tài trợ. Mặc dù vậy, vẫn còn có những bằng chứng cho thấy có sự bất bình đẳng về kinh tế xã hội trong việc tiếp cận và sử dụng các dịch vụ chăm sóc sức khoẻ trẻ em, trong khi sự bất bình đẳng này không thể hiện rõ vào năm 1990. Những khác biệt trong các chỉ số sức khoẻ bà mẹ và trẻ em; giữa nông thôn và thành thị; giữa các vùng trong cả nước ngày một lớn hơn. Sự kết hợp của một xã hội phát triển nhanh, của nền kinh tế tăng trưởng, của sự phân hoá trong xã hội, và của sự thay đổi trong các ưu tiên quốc gia đã và đang tạo nên một thách thức cũng như cơ hội cho việc cải thiện chăm sóc sức khoẻ bà mẹ và trẻ em nhằm bảo đảm rằng tất cả các bà mẹ và trẻ sơ sinh ở khắp mọi nơi tại Việt Nam nhận được sự chăm sóc và hỗ trợ tốt nhất.

Tại sao tập trung vào chăm sóc sức khoẻ trẻ sơ sinh

Tỷ lệ tử vong trẻ em ở những nước có mức thu mhập thấp và trung bình trên thế giới đã giảm đi một cách đáng kể trong vòng 30-40 năm qua. Tuy vậy, người ta ước tính có tới 10,8 triệu trẻ em dưới 5 tuổi đã chết vào năm 2000. Một nửa số trường hợp tử vong trên xảy ra chỉ trong số 6 nước trên thế giới. 42 nước, trong đó có Việt Nam, đóng góp vào 90% tổng số trẻ tử vong trên toàn cầu.

Gần 40% số tử vong của trẻ em dưới 5 tuổi xảy ra trong vòng 28 ngày đầu sau khi sinh, giai đoạn có nguy cơ tử vong cao nhất trong cuộc đời của trẻ. Trong khi tỷ lệ tử vong trẻ em nói cung có xu hướng giảm dần - phần lớn do giảm các bệnh nhiễm trùng cấp đường hô hấp, tiêu chảy và các bệnh có thể phòng được bằng vắc xin - thì tỷ lệ tử vong của trẻ sơ sinh[2] tăng một cách đều đặn chiếm tới 50% tỷ lệ chết của trẻ em dưới 5 tuổi và tới hơn 70% tỷ lệ tử vong của trẻ dưới 1 tuổi. Điều này cho thấy những nguy cơ rất lớn đe dọa tử vong của trẻ sơ sinh đồng thời nhấn mạnh tầm quan trọng của việc ưu tiên cho chăm sóc sức khoẻ sơ sinh. Trẻ càng nhỏ tuổi, nguy cơ tử vong càng cao. Gần hai phần ba số tử vong sơ sinh xảy ra trong tuần lễ đầu sau khi sinh. Trong số những cháu chết trong tuần lễ đầu tiên, hai phần ba chết trong vòng 24 giờ đầu. Ngoài ra cứ 4 triệu trẻ sơ sinh chết hàng năm thì còn có 4 triệu trẻ khác chết lưu.

Thường rất khó có thể xác định được nguyên nhân chết của trẻ sơ sinh, đặc biệt ở những nước đang phát triển do hầu hết các trường hợp sinh và chết đều xảy ra tại nhà. Tuy nhiên những số liệu có sẵn trên thế giới cho thấy có 4 nguyên nhân trực tiếp chính dẫn đến tử vong sơ sinh, đó là: các tai biến trong khi sinh thường dẫn đến ngạt và sang chấn; các biến chứng của đẻ non; các dị dạng bẩm sinh và nhiễm trùng như uốn ván hoặc nhiễm trùng do các vi khuẩn khác gây nên. Một yếu tố quan trọng nữa góp phần vào tử vong và bệnh tật của trẻ sơ sinh là trẻ sơ sinh thiếu cân. Có đến 40% đến 80% số chết sơ sinh xảy ra trong số trẻ sơ sinh thiếu cân này.

Rất may mắn là việc cải thiện sức khoẻ trẻ sơ sinh không đòi hỏi phải có những đột phát về khoa học, y học, hay phải phát triển cơ sở hạ tầng về chăm sóc sức khoẻ, hoặc phải mua những trang thiết bị đắt tiền. Kinh nghiệm từ các nước trên thế giới cho thấy rằng, các can thiệp ít tốn kém và tương đối đơn giản trong phạm vi các chương trình chăm sóc sức khoẻ bà mẹ, trẻ em sẵn có có thể cứu sống sinh mạng của hầu hết trẻ sơ sinh. Ví dụ sinh mạng của nhiều trẻ sơ sinh có thể được cứu sống bằng việc thực hiện đẻ sạch trong quá trình đỡ đẻ; lau khô và ủ ấm cho trẻ; nhận biết và xử trí có hiệu quả trẻ sơ sinh bị ngạt; cho bú mẹ ngay và bú mẹ hoàn toàn sau khi sinh. Những biện pháp chắm sóc thiết yếu này cho trẻ sơ sinh chỉ tốn chưa tới 3 đô la Mỹ/đầu người một năm. Một chi phí rất thấp nhằm giúp cho việc đảm bảo sự sống còn và sức khoẻ của mỗi trẻ em.

Mặc dù đơn giản và sẵn có như vậy nhưng không phải những can thiệp này được thực hiện thường xuyên và rộng khắp ở nhiều nước trên toàn thế giới. Các hộ gia đình, cán bộ y tế và những nhà hoạch định chính sách thường tập trung vào việc chăm sóc bà mẹ và chăm sóc trẻ em nói chung hơn là tập trung vào chăm sóc trẻ sơ sinh. Có thể vì các lý do về phong tục tập quán mà các vấn đề về sức khoẻ trẻ sơ sinh thường bị dấu diếm, coi nhẹ, hoặc cho rằng những vấn đề này đang được giải quyết thông qua các chương trình làm mẹ an toàn và các chương trình chăm sóc sức khoẻ trẻ em nói chung. Hậu quả của việc thiếu và không sử dụng các dịch vụ chăm sóc sơ sinh đã làm cho trẻ sơ sinh không được chăm sóc một cách đầy đủ. Các thách thức này trên toàn cầu cũng như ở Việt Nam, cần nhận được nhiều hơn nữa sự quan tâm, hỗ trợ và phân bổ các nguồn lực, để cứu sống sinh mạng trẻ sơ sinh và các bà mẹ.

Tiến sĩ Tomris Turmen, Đại diện của Tổng Giám đốc Tổ chức Y tế thế giới gần đây đã phát biểu rằng:

Chúng ta có kiến thức, chúng ta có sự cam kết. Thách thức quan trọng nhất mà hiện nay tất cả những ai đang làm việc trong lĩnh vực chăm sóc sức khoẻ bà mẹ và trẻ sơ sinh là làm thế nào để sử dụng chúng một cách tốt nhất... Chúng ta phải biến sự hiểu biết và những ý định tốt thành những hành động thực tiễn, chấm dứt sự chết chóc và đau khổ của hàng triệu bà mẹ và những đứa con của họ.

Sức khỏe trẻ sơ sinh

Tử vong sơ sinh có xu hướng ngày càng tăng

Tình trạng thực sự về tỷ lệ tử vong ở trẻ sơ sinh, trẻ dưới 1 tuổi và trẻ dưới 5 tuổi ở Việt Nam phần nào chưa được rõ ràng lắm. Tuy nhiên, các số liệu sẵn có cho thấy rằng tỷ lệ tử vong ở trẻ dưới 5 tuổi và trẻ dưới 1 tuổi đã giảm một cách đều đặn và đáng kể trong những năm gần đây và hiện đang ở mức thấp nhất trong khu vực Châu Á - Thái Bình Dương (Bảng số liệu). Một báo cáo xuất bản năm 2001 do một nhóm các nhà tài trợ đứng đầu là Ngân hàng Thế giới đã nêu bật thành tựu này:

Không ai còn nghi ngờ gì về những thành tựu của Việt Nam đã đạt được trong việc giảm tỷ lệ tử vong ở trẻ dưới 1 tuổi. Những thành tựu này là rất ấn tượng và chỉ có một vài nước khác trên thế giới đạt được. Việt Nam được xếp trong nhóm các nước có tỷ lệ tử vong trẻ em dưới 1 tuổi thấp nhất trong khu vực Châu Á - Thái Bình Dương và gần với các nước có mức thu nhập bình quân đầu người cao hơn nhiều lần. Thực ra, với mức thu nhập bình quân theo đầu người thấp như ở Việt Nam thì tỷ lệ tử vong trẻ em dưới 1 tuổi của Việt Nam lẽ ra phải cao gấp 2 lần mức hiện nay.

Một phân tích mở rộng gần đây về các xu hướng tử vong trẻ em ở Việt Nam do Ngân hàng Thế giới tiến hành trong năm 2003 kết luận rằng tỷ lệ tử vong trẻ dưới 1 tuổi dường như đã giảm xuống dưới con số 30 trong tổng số 1000 trẻ đẻ sống vào giữa những năm 1990, “và con số này giờ đây có thể chỉ trong khoảng 25 hay thậm chí thấp hơn nữa”. Theo điều tra quốc gia gần đây nhất về Dân số và Sức khoẻ năm 2002, phỏng vấn hơn 5600 phụ nữ đã có gia đình thì ước tính tỷ lệ tử vong ở trẻ dưới 1 tuổi là 18 phần nghìn.

Hiện nay, có rất ít các số liệu để có thể chứng minh được các xu hướng diễn biến của tử vong sơ sinh ở Việt Nam. Điều tra Dân số và sức khoẻ ước tính rằng tỷ lệ tử vong sơ sinh năm 2002 là 12 trên 1000 trẻ đẻ sống, giảm 29% so với kết quả Điều tra Dân số và sức khoẻ 5 năm trước đó, trong khi tỷ lệ tử vong sau sơ sinh còn giảm nhiều hơn nữa, tới 45% cũng trong thời gian này. Đáng kinh ngạc nhất là tỷ lệ tử vong sơ sinh ở Việt Nam hiện nay dường như chiếm trọn một nửa số chết của tất cả trẻ em dưới 5 tuổi và chiếm ba phần tư tổng số chết trẻ em dưới 1 tuổi. Những tỷ lệ này cũng nhất quán với các xu hướng toàn cầu ở những nước có tỷ lệ tử vong tương đối thấp ở trẻ em dưới 5 tuổi, xung quanh 35 phần nghìn hoặc ít hơn. Rõ ràng là nếu muốn đạt được những tiến bộ đáng kể hơn nữa trong việc giảm tỷ lệ tử vong trẻ em dưới 5 tuổi và dưới 1 tuổi thì phải dành ưu tiên lớn nhất cho việc cứu sống sinh mạng trẻ trong giai đoạn sơ sinh.

Sự khác biệt giữa các vùng và các nhóm dân tộc

Có nhiều yếu tố ảnh hưởng đến sự sống còn và sức khoẻ trẻ sơ sinh. Đối với trẻ sơ sinh khoẻ mạnh, chăm sóc thiết yếu cho trẻ bao gồm: chăm sóc trước sinh, chăm sóc trong khi sinh và chăm sóc sau sinh. Ngoài ra còn có những can thiệp đặc biệt cần thiết đối với những trẻ ốm và trẻ thiếu cân. Dưới đây là một số nét chính về thực trạng chăm sóc thiết yếu trẻ sơ sinh ở Việt Nam.

Sức khỏe bà mẹ

Tỷ lệ tử vong và bệnh tật của bà mẹ

Các số liệu ước tính về tỷ suất tử vong mẹ tại Việt Nam dường như không nhất quán, không đầy đủ, và không đánh giá được một cách chính xác xu hướng diễn biến qua các thời kỳ. Một báo cáo do nhiều nhà tài trợ xuất bản năm 2001 nêu rằng “tỷ suất tử vong ở Việt Nam đã giảm từ 400 (hoặc cao hơn) trên 100.000 ca đẻ sống trong những năm 1950 xuống 200 trong thập kỷ 1980... , mặc dù cơ sở của những ước tính này còn chưa rõ.

Những báo cáo toàn cầu được Tổ chức cứu trợ trẻ em Mỹ xuất bản năm 2001 và UNICEF xuất bản năm 2003 đều báo cáo về tỷ suất tử vong mẹ của Việt Nam năm 1995 là vào khoảng 95. Con số ước tính về tỷ suất tử vong mẹ khá thấp của Việt Nam trong thập kỷ 1990 phản ánh các số liệu chính thức của ngành y tế căn cứ vào những trường hợp chết được báo cáo tại các cơ sở y tế. Bộ Y tế cũng đã lưu ý là những con số này không phản ánh đúng thực trạng vì “... những phụ nữ bị chết tại nhà hoặc trên đường tới bệnh viện không được báo cáo”.

Một nghiên cứu định tính được Tổ chức cứu trợ trẻ em Mỹ tiến hành năm 1999 đã tìm hiểu về mức độ và những nguyên nhân dẫn đến sự thiếu chính xác của các số liệu chính thức về tử vong mẹ, cả về con số lẫn các nguyên nhân tử vong được báo cáo tại các cơ sở y tế. Nghiên cứu này đã chỉ ra rằng những báo cáo về tử vong mẹ của các trạm y tế xã là không chính xác do nhiều nguyên nhân khác nhau ví dụ như: xếp loại bệnh không chính xác, không ghi chép đầy đủ thông tin về bà mẹ, báo cáo miệng. Thêm vào nữa, ở những vùng xa xôi hẻo lánh, xa trạm y tế, và phụ nữ phần lớn đẻ tại nhà thì con số báo cáo về tử vong mẹ lại càng thiếu chính xác và bị bỏ xót nhiều.

Ước tính tỷ suất tử vong mẹ hiện tại ở Việt Nam là 165-170 trên 100.000 trẻ đẻ sống theo nguồn của Bộ Y tế và các tổ chức quốc tế. Trong Kế hoạch tổng thể Quốc gia về Làm mẹ an toàn 2003-2010, Bộ Y tế lấy tỷ suất tử vong mẹ là 165; và tại một cuộc hội thảo quốc tế về tử vong mẹ và trẻ em tổ chức tại Bắc Kinh tháng 12/2002, Bộ Y tế đã đưa ra một con số ước tính là 171.

Tỷ lệ bệnh tật của bà mẹ: Thế giới đã công nhận rằng cứ một bà mẹ chết đẻ thì có tới 30-50 các bà mẹ khác bị tổn thương mãn tính vì các nguyên nhân liên quan đến chửa, trong đó có những bệnh rất nghiêm trọng để lại những di chứng suốt đời. Hầu như không có số liệu về bệnh tật của bà mẹ do hậu quả của những tai biến trong quá trình thai nghén sinh đẻ ở Việt Nam và sự hiểu biết của công chúng về những vấn đề này cũng rất hạn chế. Kế hoạch Quốc gia về Làm mẹ An toàn của Việt Nam đã nêu rằng “... mức độ hiểu biết trong phụ nữ Việt Nam, các gia đình và cộng đồng về bệnh tật và những nhu cầu đối với chăm sóc sức khoẻ phụ nữ vẫn còn rất thấp”.

Sự khác biệt giữa các vùng

Con số ước tính về tử vong mẹ được chấp nhận rộng rãi ở Việt Nam dựa trên các nghiên cứu do UNICEF thực hiện năm 1990 và Bộ Y tế tiến hành năm 2000 tại 7 tỉnh đại diện cho 7 vùng địa lý khác nhau của đất nước (hình 3). Trong nghiên cứu năm 2000, qua các cuộc phỏng vấn gia đình và cộng đồng, nhóm nghiên cứu đã phát hiện ra gần 80% số chết mẹ trong điều tra không nằm trong số được báo cáo chính thức thông qua hệ thống y tế.