Truyền nhân rối nước Chàng Sơn

Anh Nguyễn Văn Viên là thợ mộc có tiếng ở làng mộc Chàng Sơn (Thạch Thất - Hà Nội), cũng là truyền nhân trẻ nhất, giữ vai trò “phó phường” rối nước Chàng Sơn.

 

Một trong những ước mơ tha thiết nhất trong lòng anh, đó là sáng tác ra những quân rối độc đáo hơn, tinh tế hơn, có thể diễn những trò rối chưa từng có, giúp phát triển nghề rối nước Chàng Sơn vốn đã nổi danh nhiều thế kỷ qua.

 

Sáng tác và biểu diễn rối nước là một tình yêu của anh Nguyễn Văn Viên.

 

Khát vọng "cải tiến" những quân rối

Là cháu ruột của nghệ nhân Nguyễn Văn Dậu - trưởng phường rối nước Chàng Sơn, anh Viên sinh ra và lớn lên trong một dòng họ có truyền thống diễn trò rối nước hàng trăm năm mà bác anh là truyền nhân đời thứ 5.

Bản thân rối nước Chàng Sơn đã có những trang sử huy hoàng, nhưng trong kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ, ao làng đã vắng bóng những tích trò suốt hàng chục năm. Những người diễn rối cũng nổi nênh phiêu bạt, kẻ ở người đi. Những quân rối nước theo chân bác ruột anh lên Hà Giang, vào vùng kinh tế mới. Nhưng ngay khi về hưu, ông Dậu đã quyết tâm kêu gọi con cháu tham gia phục dựng phường rối truyền thống của gia đình, và anh Viên là một trong những người hưởng ứng đầu tiên.

Nét đặc trưng của phường rối nước Chàng Sơn là múa rối bằng dây thay vì múa rối bằng sào như các phường khác. Hình thức này có một ưu thế nổi bật là có thể đưa quân rối đi xa hàng chục mét, thế nhưng nó lại đòi hỏi sự chuẩn bị hết sức công phu. Chẳng những người điều khiển phải thực sự có tài năng, sự khéo léo, chính xác mà khâu sáng tác, chế tạo rối cũng phải rất tỉ mỉ, khoa học, sao cho mỗi cử động tay của người biểu diễn có thể tạo ra chuyển động phức tạp của con rối ngoài xa. Hiện nay, anh Viên cùng một người anh họ nhận phần chuyên chế tạo các quân rối. Với những ý tưởng đầy sáng tạo của anh, sự "hồi sinh" của rối nước Chàng Sơn đang ngày càng có những trò diễn độc đáo, thu hút hơn.

Trong những ngày tháng 9 vừa qua, tại Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam, tại công viên Bách thảo với triển lãm làng nghề phố nghề Hà Nội, hàng nghìn lượt khách, hàng trăm trẻ em đã sửng sốt và thích thú trước sự ngộ nghĩnh và linh hoạt của những quân rối nước Chàng Sơn. Nhiều em bé đã hét lên thích thú khi thấy quân rối nước từ thủy đình cách xa hàng chục mét tiến đến gần mình, chia quân sang hai bên trong trò diễn Hai Bà Trưng. Nhiều khán giả bật cười khi 3 quân rối một nam hai nữ bưng khay trầu tiến sát bờ mời khách trong màn diễn "Rối nước mời trầu". Sự cổ vũ còn nồng nhiệt, đầy ngạc nhiên hơn nữa với màn diễn "Thủy tộc hội bàn" khi bỗng nhiên dưới mặt nước sát chân khán giả đột ngột có hai quân rối trỗi lên - đó là 2 con rái cá đen trũi đuôi ầm ầm đập nước, hăm hở bơi về phía thủy đình để hội họp với Rùa thần, rồng và rắn...

Nhưng dấu ấn sáng tạo của anh Viên in đậm rõ hơn ở việc chế tác những quân rối đặc biệt sinh động và có sự phối hợp hoạt động giữa các quân rối. Đó là hình ảnh bà già móm gọi cháu trèo cau hái quả cho bà têm trầu. Trước kia tích diễn này chỉ có cảnh cậu bé trèo lên cây cau rồi tụt xuống, nhưng ngày nay, cậu bé ấy sẽ trèo lên chạm hẳn vào buồng cau, bẻ buồng cau rơi xuống và bà cụ già móm mém ra đỡ lấy buồng cau.

Tinh tế hơn nữa là tích trò câu cá. Trước kia con cá chỉ được gắn sẵn vào đầu dây, hành động của nhân vật rối nước trông đầy tính tượng trưng. Nhưng với ý tưởng và bàn tay chế tác khéo léo của anh Viên, giờ đây chú rối cá có thể tự do bơi lội dưới làn nước, cho đến khi "cắn câu", chú cá vùng vẫy, vít cong cả chiếc cần tre trong tay quân rối "người câu cá" rồi mới bị nhấc lên khỏi mặt nước. Trò diễn sinh động như thật, khiến người xem hình dung việc câu cá của người nông dân ở Đồng bằng Bắc Bộ sao mà đầy thú vị, hồi hộp. Câu cá là một lao động kiếm sống, nhưng nó cũng mang đầy niềm vui và chất thơ của cuộc sống nông thôn Việt Nam...

 

Trò diễn "Rối nước mời trầu" cho thấy khả năng đi xa của rối nước Chàng Sơn.

Vượt lên khó khăn

Ban đầu, khi có ý tưởng về việc cải tiến tích trò câu cá, anh Viên cũng từng bị ngăn cản. Mọi người nghĩ rằng việc để cho cá gỗ bơi riêng rồi mới cắn câu và bị nhấc lên là điều không thể. Nhưng bước tiến đó giờ đã trở thành hiện thực rồi. Trong tâm trí anh còn ấp ủ nhiều ý tưởng cải tiến và sáng tác thêm các quân rối khác. Anh cười và chia sẻ: "Tôi còn muốn cải tiến và sáng tác thêm nhiều quân rối nữa, nhưng còn cần thời gian thiết kế và thử nghiệm. Cũng có người nói rằng sẽ không thể thực hiện được, nhưng tôi tin rằng chỉ cần quyết tâm và suy nghĩ thì sẽ làm được thôi".

Chàng trai thế hệ 8X này dành nhiều tâm huyết cho những tích trò dân gian, anh thổi sáo, chơi đàn bầu, đàn nhị và tìm hiểu nhiều về các điệu dân ca cổ truyền. Bác ruột anh - nghệ nhân rối nước Nguyễn Văn Dậu, trước tình yêu và sự cố gắng của những người cháu mình, cười rất giòn giã và tự tin: "Tôi rất tin là rối nước Chàng Sơn có thể khôi phục, phát triển và tồn tại lâu dài. Bọn trẻ bây giờ chưa tham gia việc sáng tác tích trò điệu hát, nhưng khi việc ấy đến tay chúng sẽ làm được ngay. Còn thợ mộc Chàng Sơn thì đã nổi tiếng hàng trăm năm nay rồi. Khi cần, Chàng Sơn sẽ không thiếu những người biết làm rối".

Nghề mộc mới là nghề mưu sinh chính, người Chàng Sơn duy trì nghề rối vì tình yêu và tấm lòng với môn diễn cổ truyền của dân tộc. Những ngày gần đây, mọi người trong phường rối đều bỏ công bỏ việc ở nhà để đi biểu diễn. Phường đã biểu diễn góp vui trong Hội làng nghề phố nghề Thăng Long tại công viên Bách Thảo. Trong suốt tháng 9, cuối tuần nào phường rối Chàng Sơn cũng biểu diễn ở Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam. Tháng 10 này, những tích trò sinh động của Chàng Sơn sẽ tiếp tục khuấy động mặt nước trong Liên hoan rối nước huyện Thạch Thất, nhân chương trình hoạt động kỷ niệm 1.000 năm Thăng Long - Hà Nội.

 

Thùy Linh