Xăng dầu: Lợi lộc trong tay các đại lý

Giá xăng và lạm phát

Mỗi khi giá xăng dầu tăng sẽ trực tiếp và gián tiếp khởi động một vòng xoáy lạm phát đan xen phức tạp và còn bị nhân bội bởi các chiêu tung tin đồn thất thiệt và đầu cơ sẽ bùng phát. Điều này khiến cho mức ảnh hưởng của tăng giá xăng dầu đến lạm phát thực tế sẽ luôn lớn, vượt hơn bất cứ sự tính toán cứng nhắc và dự báo có tính chất an ủi nào của cơ quan, đơn vị nào được giao đánh giá tác động của tăng giá xăng dầu đến thị trường Việt Nam.

Giá xăng dầu và sự minh bạch

"Hiếm nơi nào trên thế giới, giá xăng dầu lại chứa nhiều ẩn số và  thông điệp như ở Việt Nam. Ở nước ta, giá xăng dầu có ảnh hưởng trực tiếp và gián tiếp đến lạm phát, đến sự minh bạch và cạnh tranh lành mạnh, cũng như cả đến uy tín và hiệu quả quản lý nhà nước". TS Nguyễn Minh Phong, Viện Nghiên cứu Phát triển KT-XH Hà Nội

Theo Bộ Tài chính, từ năm 2009, Chính phủ thực hiện điều hành giá mặt hàng xăng, dầu theo nguyên tắc thị trường, Nhà nước không còn bù lỗ, hỗ trợ đối với kinh doanh các mặt hàng xăng dầu như trước đây. Nhưng thực tế, cho đến nay, giá xăng dầu của Việt Nam vẫn chưa hoàn toàn mang tính thị trường do chưa có cơ chế cạnh tranh thị trường đầy đủ. Về cơ bản, giá xăng dầu được phân quyền quản lý giữa các đơn vị chủ quản và một số đầu mối nhập khẩu xăng dầu truyền thống độc quyền. Thậm chí, đã có lúc người ta thấy có sự "vận dụng ngược" trình tự quy luật thị trường, tức chủ trương cho phép các doanh nghiệp độc quyền được định giá xăng dầu theo giá thị trường thế giới, mà không phải cạnh tranh thị trường. Trong khi cần làm ngược lại, phải cho cạnh tranh thị trường đầy đủ và lành mạnh trước khi tự do hóa giá cả thị trường để tránh biến độc quyền nhà nước thành độc quyền doanh nghiệp và tạo cơ hội thu lợi nhuận "độc quyền kép" cho doanh nghiệp độc quyền.

Gần đây, dường như có sự thỏa hiệp giữa các cơ quan quản lý nhà nước với các doanh nghiệp độc quyền xăng dầu khi khẳng định cơ chế mới về quản lý giá xăng dầu. Theo đó, chấp nhận mức giá hiện tại sau cú sốc tăng giá tháng 3/2011 như "giá nền", giá gốc để so sánh và cho phép doanh nghiệp chủ động tăng, giảm giá xăng dầu theo sát động thái giá thị trường thế giới khi mức điều chỉnh không quá 5% giá gốc đó, còn nếu vượt mức trên thì làm phương án trình cơ quan chức năng nhà nước xem xét, phê duyệt... Đồng thời, giãn cách điều chỉnh không ngắn hơn 3 tháng/lần thay vì 10 ngày/lần như  quy định trong Nghị định 84, được coi là quá dày và dễ (dù chưa khi nào) bị doanh nghiệp lợi dụng! Tuy nhiên, bất cập là ở chỗ, doanh nghiệp dễ dàng "xé nhỏ" mức tăng giá dưới 5% như kiểu quản lý giá sữa mà người ta đã chứng kiến trên thực tế những năm qua. Hơn nữa, chưa có cơ chế giám sát và chế tài buộc doanh nghiệp hạ giá khi giá thế giới giảm nhanh và sâu.  

Cần có kiểm toán giá xăng dầu

Ngoài ra, điều khiến dư luận vẫn ấm ức là chưa có kiểm toán giá xăng dầu, thậm chí chưa có cả việc minh bạch và công khai hóa các chỉ số thành phần giá xăng dầu. Cần hoan nghênh việc Petrolimex gần đây đã đưa cách tính giá xăng dầu lên trang thông tin điện tử chính và Bộ Công Thương từ 1/3/2011 đã đưa lên tờ tin Thị trường hàng ngày cách tính toán về "giá cơ sở"... giúp cho các nhà khoa học, quản lý biết rõ giá cơ sở tại từng thời điểm. Tuy nhiên, cũng phải nói thêm rằng, đây là mức giá cơ sở được tính trên quy định của Nghị định 84, và các yếu tố đầu vào đều do các cơ quan nhà nước ban hành, chứ không phải giá vốn của doanh nghiệp. Giá vốn có thể cao hơn hoặc thấp hơn xoay quanh giá cơ sở đó, phụ thuộc vào việc ký kết thỏa thuận với nhà cung cấp và thời điểm giao hàng.

Chính sự thiếu tường minh cơ cấu giá xăng dầu này là nguyên nhân giải thích cho điều khó giải thích nhất là dù giá lên hay xuống thì doanh nghiệp đầu mối nhập xăng dầu luôn... kêu lỗ, cơ quan chức năng thì luôn chịu cảnh "trên đe dưới búa", ngân sách Nhà nước thất thu và người tiêu dùng thì cắn răng chịu đựng vì không còn lựa chọn nào khác. Phải chăng tất cả lợi lộc độc quyền xăng dầu đều rơi vào túi các đại lý dù là tính chất nhà nước hay tư nhân thì cũng độc quyền không kém và đang ngày càng mở rộng trên phạm vi cả nước?

Đằng sau giá xăng dầu là bức tranh về những triển vọng lạm phát, về sự minh bạch của môi trường đầu tư và cơ chế thị trường, cũng như uy tín, hiệu lực và hiệu quả quản lý của Nhà nước... Vì vậy, cần quan tâm đúng mức và sớm hoàn thiện cơ chế quản lý giá xăng dầu theo đúng cơ chế thị trường, lành mạnh, phù hợp cam kết và thông lệ thế giới.