Dân số và sự bền vững an ninh lương thực

Thực tế hiện nay mỗi năm dân số Việt Nam tăng thêm 1 triệu người (bằng dân số của 1 tỉnh cỡ trung bình, cho dù mỗi cặp vợ chồng chỉ có 2 con) và dự báo chỉ 10 năm nữa dân số Việt Nam sẽ đạt 100 triệu người. Khi đó 40 triệu tấn ngũ cốc hiện nay là chỉ đủ ăn. Cùng với dân số tăng, diện tích đất trồng lúa giảm dần hàng năm, như vậy có nghĩa là nhu cầu lương thực tăng, nhưng sản lượng không tăng mà còn sẽ giảm. Bên cạnh đó, trong vài chục năm tới, do biến đổi khí hậu, nước biển sẽ dâng gây ngập lụt các vùng châu thổ sông Hồng và sông Cửu Long (nơi sản xuất 65% lương thực của cả nước). Vậy ANLT sẽ ra sao? Đây là thực tế chứ không phải lo xa; vì vậy cùng với việc duy trì và tăng sản lượng lương thực, nhất thiết phải kiểm soát quy mô dân số, không để tăng dân số trở lại, kiên quyết vận động mỗi gia đình chỉ có 1 hoặc 2 con.

Thách thức lớn cho các vấn đề kinh tế - xã hội

Ngày 29/6/2006, Quốc hội khóa XI đã thông qua Nghị quyết về kế hoạch sử dụng đất thời kỳ 2006-2010, trong đó có 3,8 triệu hécta đất trồng lúa nước và kiểm soát chặt việc chuyển đất trồng lúa làm mặt bằng sản xuất kinh doanh phi nông nghiệp. Ngày 18/4/2008, Thủ tướng Chính phủ ban hành quyết định 391/2008 về rà soát kiểm tra thực trạng sử dụng đất nông nghiệp thời kỳ 2002-2010. Tuy nhiên, trên thực tế nhiều dự án sân golf, khu công nghiệp vẫn đang đe dọa đất trồng lúa. Hiện nay, bình quân diện tích đất canh tác của Việt Nam rất thấp (0,12 ha/người, trong khi Thái Lan là 0,3 ha/người).

Ngoài ra, cũng cần lưu ý rằng ANLT cần được hiểu theo nghĩa rộng, đó là có đủ lương thực, dễ mua lương thực, mọi người đều có lương thực. Vì vậy, chúng ta vẫn đang phấn đấu để thực hiện đầy đủ ý nghĩa của ANLT, vì hiện còn khoảng 15% số hộ nghèo, trong đó có 0,8 - 1 triệu nhân khẩu nông nghiệp thiếu đói lương thực. Có nghĩa là bức tranh “kẻ ăn không hết, người lần chẳng ra” vẫn hiện hữu ở một số vùng, do có sự khác biệt về điều kiện thiên nhiên, đất đai và khí hậu...

Theo kết quả sơ bộ, có thể tỉ lệ sinh con thứ 3 tăng từ 16% lên 19 - 20% (năm 2008). Đó là điều đáng lo ngại, bởi nó thách thức những ai chấp hành nghiêm chính sách 1 -  2 con của Nhà nước, đồng thời làm chậm tốc độ thực hiện kế hoạch ổn định quy mô dân số. Trong khi đó, khi năng suất lúa đã cao (xấp xỉ đạt 5 tấn/ha bình quân chung cả nước và khó tăng thêm) thì diện tích trồng lúa bị thu hẹp do nhu cầu công nghiệp hóa và đô thị hóa. Trong thời kỳ 2002 - 2007, diện tích trồng lúa (tính chung các vụ/năm) đã giảm 0,46 triệu hécta (mất khoảng 4% diện tích đất nông nghiệp). Sự sụt giảm mạnh nhất là vùng Đồng bằng Sông Cửu Long (0,26 triệu hécta) vùng Đồng bằng Sông Hồng giảm 0,11 triệu hécta).

Mục tiêu phát triển của chúng ta là đến năm 2020, phấn đấu đưa Việt Nam trở thành nước công nghiệp, có hơn 40% dân số ở đô thị. Vì vậy những thách thức về duy trì diện tích trồng lúa cũng như sớm ổn định quy mô dân số sẽ rất lớn, đó là chưa kể đến bất thường do thiên tai, dịch bệnh gây mất mùa thì thách thức ANLT còn lớn hơn nhiều.

Đúng là không thể so 1 tấn gạo với việc sản xuất ôtô, xe máy và sản phẩm công nghiệp, cái chính là giá trị ổn định kinh tế xã hội của 1 tấn gạo khi kinh tế xã hội biến động. Cuộc khủng hoảng kinh tế châu Á năm 1997 và khủng hoảng lương thực vừa qua cho thấy giá trị của 1 tấn gạo. Tuy nhiên, cũng cần tính toán cân đối, giữ đất nông nghiệp không phải để một mình người nông dân có trách nhiệm giữ ổn định xã hội, không nhất thiết nông dân phải trồng lúa. Cần có chính sách tạo điều kiện nâng cao trình độ nông dân để thâm canh, tăng năng suất và chuyển đổi cây trồng, chuyển đổi nghề nghiệp và đặc biệt chính sách hỗ trợ sản xuất lúa (phân bón, hóa chất bảo vệ thực vật)...

Kiểm soát gia tăng dân số để đảm bảo ANLT

Dân số Việt Nam trong thời kỳ 1995-2006 tăng thấp hơn so với tốc độ tăng trưởng lương thực. Bình quân tăng lương thực 4,2%/năm, trong đó giai đoạn 1996-2000 đạt 5,7%/năm; và 2001-2005 đã chững lại và chỉ đạt 2,8%/năm. Như vậy có thể nói về cơ bản, Việt Nam đã đạt ANLT, bởi cung lớn hơn cầu. Hàng năm chúng ta xuất khẩu xấp xỉ 4 triệu tấn gạo. Tuy nhiên, với xấp xỉ 40 triệu tấn ngũ cốc/năm cũng chỉ đủ nuôi 100 triệu dân, đó là chưa kể gặp lúc thiên tai, dịch bệnh mất mùa. Chúng ta chưa quên bài học khủng hoảng lương thực hồi đầu năm 2008, gây ảnh hưởng ở 34 nước, gây bạo loạn và biểu tình mất ổn định ở Ai Cập, Haiti; Cameroon, Bukinafaso và nhiều nước khác.

Trung Quốc và Ấn Độ là 2 quốc gia đông dân nhất thế giới luôn quan tâm đến vấn đề dân số và ANLT. Dự kiến năm 2010, Trung Quốc nhập khẩu khoảng 9% sản lượng lương thực (4,8 triệu tấn) và sẽ giảm xuống còn 5% vào năm 2020. Về dân số, Trung Quốc đã rất thành công trong việc hạn chế sinh đẻ. Trong hơn 30 năm, dân số Trung Quốc đã tránh sinh được gần 400 triệu người, kiên quyết duy trì 105 triệu hécta đất canh tác, đó là thành tựu to lớn để đảm bảo duy trì ANLT cũng như đóng góp quan trọng cho sự thành công của 30 năm cải cách và mở cửa.

Đối với Ấn Độ, do chưa thành công lắm về hạn chế sinh đẻ, dân số Ấn Độ đã vượt ngưỡng 1 tỉ người. Tuy nhiên, nhờ thành tựu của “cách mạng xanh” trong mấy thập kỷ vừa qua nên đã có năm Ấn Độ dư thừa và xuất khẩu lương thực. Tuy nhiên dự báo năm 2011, Ấn Độ sẽ thiếu khoảng 20 triệu tấn lương thực.

Kinh nghiệm Nhật Bản cho thấy, thời kỳ 1965 - 1990, tuy đã mất 50% diện tích đất trồng lúa để phát triển đô thị và công nghiệp, nhưng họ đã tạo ra kỳ tích về thâm canh tăng năng suất lúa, đồng thời thay đổi cách ăn (rất ít gạo). Vì vậy hàng năm Nhật Bản chỉ nhập một lượng gạo không nhiều để đủ nuôi sống hơn 120 triệu dân. Tác động của cuộc khủng hoảng lương thực vừa qua lên Nhật Bản không lớn, một mặt do ăn ít gạo nên lượng gạo nhập khẩu không nhiều, mặt khác do thu nhập cao nên phần tiền để mua gạo không đáng kể so với chi tiêu hàng ngày của người dân.