Lý Thái Tổ và Thăng Long: Tầm nhìn vượt thời đại

Thế kỷ X là thế kỷ của những cuộc đấu tranh không ngừng nghỉ trong việc giành, giữ và khẳng định nền độc lập dân tộc (qua các sự kiện họ Khúc – họ Dương dựng nền tự chủ từ năm 905 đến 937; Ngô Quyền chiến thắng Bạch Đằng năm 938; Lê Hoàn chống Tống lần thứ nhất năm 981...). Dồn dập các sự kiện quân sự và qua mỗi sự kiện đó cho thấy người Việt ngày càng lớn mạnh, nền tự chủ - độc lập ngày càng được khẳng định.

“Xưa nhà Thương đến đời Bàn Canh năm lần dời đô, nhà Chu đến đời Thành Vương ba lần dời đô, há phải các vua thời Tam Đại ấy theo ý riêng tự tiện dời đô? Làm như thế cốt để mưu nghiệp lớn, chọn ở chỗ giữa, làm kế cho con cháu muôn vạn đời, trên kính mệnh trời, dưới theo ý dân, nếu có chỗ tiện thì dời đổi, cho nên vận nước lâu dài, phong tục giàu thịnh. Thế mà hai nhà Đinh, Lê lại theo ý riêng, coi thường mệnh trời, không noi theo việc cũ Thương Chu, cứ chịu yên đóng đô nơi đây, đến nỗi thế đại không dài, vận số ngắn ngủi, trăm họ tổn hao, muôn vật không hợp. Trẫm rất đau đớn, không thể không dời.

Huống chi thành Đại La, đô cũ của Cao Vương, ở giữa khu vực trời đất, được thế rồng chầu hổ phục, chính giữa Nam Bắc Đông Tây, tiện nghi núi sông sau trước. Vùng này mặt đất rộng mà bằng phẳng, thế đất cao mà sáng sủa, dân cư không khổ thấp trũng tối tăm, muôn vật hết sức tươi tốt phồn thịnh. Xem khắp nước Việt đó là nơi thắng địa, thực là chỗ tụ hội quan yếu của bốn phương, đúng là nơi thượng đô kinh sư mãi muôn đời.
Trẫm muốn nhân địa lợi ấy mà định nơi ở, các khanh nghĩ thế nào?”.

Vừa trải qua ngàn năm đô hộ, nhưng Lý Thái Tổ đã lấy bài học dời đô từ chính kẻ thù phương Bắc lớn mạnh, cũng như từ sai lầm của nhà hai triều đại tiền nhiệm để làm bài học cho mình. Học cái đúng từ đối thủ, học cái sai từ tiền nhân, để khẳng định dời đô là việc lớn, không thể theo ý riêng, mà phải “làm kế cho con cháu muôn đời, trên kính mệnh trời, dưới theo ý dân”, quả là chuyện không phải ai cũng làm được. (Tuy nhiên, cũng phải nói thêm rằng, sau này, các nhà sử học đã “minh oan” cho Đinh Tiên Hoàng khi dựng kinh đô ở Hoa Lư, bởi khi đó chính quyền Trung ương đang phải đối phó với các thế lực cát cứ trong nước và mưu đồ xâm lược của nước ngoài. Đinh Tiên Hoàng về dựng kinh thành ở quê hương, trước hết để chắc chắn lòng người ủng hộ, sau mới là lợi thế địa hình hiểm trở, tiến thoái đều thuận lợi, có thể mở rộng kiểm soát cả vùng đồng bằng. Hoa Lư là kinh đô của thời chiến, của phòng thủ và tiến công quân sự. Đó không phải là sứ mệnh của Lý Thái Tổ).

PGS. TS Vũ Văn Quân, giảng viên khoa Lịch sử, Đại học KHXH &NV Hà Nội thì đánh giá, quyết định dời đô về Đại La thể hiện sự trưởng thành về tư duy quản lý đất nước, tư duy cầm quyền dựa trên quan điểm phát triển, lấy phát triển để tạo ra khả năng phòng thủ. “Vị trí ấy, điều kiện tự nhiên và lịch sử ấy tập trung rất nhiều lợi thế để phát triển thành trung tâm chính trị, hành chính, văn hoá số một của đất nước. Nhưng Thăng Long lại cũng có hạn chế lớn, là ở vào nơi rất trống trải giữa vùng đồng bằng, khả năng phòng thủ kém. Chọn Thăng Long làm kinh đô là để phát triển mạnh mẽ đất nước, không phải là sự đánh đổi - hy sinh yếu tố an ninh để phát triển, mà là lấy phát triển để tạo ra khả năng quốc phòng, để đảm bảo an ninh”, PGS Quân nói. Bởi thế, việc quyết định dời đô về thành Đại La còn thể hiện sự chủ động, tự tin, sẵn sàng vượt qua những bất lợi trong phòng thủ để ra “giữa khu vực trời đất”, tính kế cho muôn đời con cháu mai sau của Lý Công Uẩn.

Tuy vậy, dù đã suy tính kỹ, vị minh vương Lý Thái Tổ vẫn không quyết định một cách “độc đoán”. Trước khi đặt bút phê vào Chiếu, người lãnh đạo cao nhất của chế độ quân chủ vẫn hỏi: “Trẫm muốn nhân địa lợi ấy mà định nơi ở, các khanh nghĩ thế nào?”. Như sử cũ ghi lại, bề tôi đều nói: “Bệ hạ vì thiên hạ lập kế dài lâu, trên cho nghiệp đế được thịnh vượng lớn lao, dưới cho dân chúng được đông đúc giàu có, điều lợi như thế, ai dám không theo”. Qua đây mới thấy, bài học lấy dân làm gốc thời nào cũng xem trọng.

Sinh thời, cố GS Trần Quốc Vượng đã đánh giá câu cuối của Thiên đô Chiếu là “Câu văn đắt nhất trong bài chiếu. Đó là cái thần của bài chiếu nước Việt, là một bản sắc dân tộc, một bản sắc văn hoá Việt đầu đời Lý”.