Thư tịch cổ “Hoàng Lê nhất thống chí” mất tích

Cùng với “nghi án” Lưu Hương Ký chưa có hồi kết, sự kiện này đã trở thành một hồi chuông báo động về hiện tượng “chảy máu” thư tịch cổ Việt Nam.

Không thể xác định được bản cổ nhất

Cách đây hơn 10 ngày, trên blog cá nhân của Tiến sỹ Nguyễn Xuân Diện, cán bộ Viện nghiên cứu Hán Nôm, có treo dòng blast: “Bản cổ Hoàng Lê nhất thống chí đã biến mất khỏi Viện Văn học”. Dòng blast này đã thu hút được sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu và bạn đọc.

Liên hệ với Tiến sỹ Nguyễn Xuân Diện, ông cho biết: “Bản Hoàng Lê nhất thống chí bị mất khỏi Viện Văn học là một trong 12 bản cổ còn lưu lại của tiểu thuyết lịch sử này. Theo tôi được biết thì hiện tại Thư viện Viện nghiên cứu Hán Nôm còn lưu giữ 6 bộ, Hiệp hội châu Á lưu giữ 4 bộ và Thư viện Quốc gia lưu giữ 1 bộ. Bản bị mất được cho là bản mà 2 dịch giả Nguyễn Đức Vân và Kiều Thu Hoạch dựa vào để dịch tác phẩm này ra chữ quốc ngữ và đã được tái bản nhiều lần”. Cũng theo Tiến sỹ Nguyễn Xuân Diện thì người phát hiện ra sự việc này là Dịch giả, Tiến sỹ Phạm Tú Châu - người đang nghiên cứu và dịch lại Hoàng Lê nhất thống chí.

Trao đổi với Tiến sỹ Phạm Tú Châu tại nhà riêng, bà Châu cho biết: “Hiện tại, trong những bản chép tay tiểu thuyết lịch sử Hoàng Lê nhất thống chí của nhóm tác giả Ngô Gia văn phái thì không thể xác định được bản nào là cổ nhất. Nhìn chung, các sự kiện chính được các bản chép như nhau nhưng có nhiều chi tiết thì khác biệt. Có thể thấy tiểu thuyết này được lưu hành rất rộng rãi nên nhiều người yêu thích chép lưu giữ lại. Bản bị mất chính là một trong hai bản mà các dịch giả Nguyễn Đức Vân và Kiều Thu Hoạch đã dựa vào để dịch. Bản còn lại có ký hiệu A22 hiện đang lưu giữ ở Thư viện Viện nghiên cứu Hán Nôm.

Khi tôi hỏi lại GS - TS Kiều Thu Hoạch, ông cho biết bản chép tay bị mất là do ông mượn của GS Đặng Thai Mai. Chắc là sau này cụ Đặng Thai Mai tặng lại bản đó cho Viện Văn học nên ở bản dịch mới ghi nguồn một bản ở Viện Văn học và một bản A22 ở Viện nghiên cứu Hán Nôm. Tôi có hỏi các con cụ Đặng Thai Mai nhưng cũng không ai biết”.

Mất một góc nhìn nhân vật lịch sử thời hậu Lê

Kể về việc phát hiện ra sự biến mất của bản thư tịch cổ, bà Châu nhớ lại: “Năm 1985, tôi làm luận án Tiến sỹ “Hoàng Lê nhất thống chí - Văn bản, tác giả và thể loại”. Khi tôi vào Thư viện Viện Văn học tra cứu bản sách cổ trên thì không còn thấy ở đó nữa. Ngay ở hộp phiếu ghi tên sách của thư viện đã không còn thấy rồi, vì hàng năm người ta sắp xếp lại, cuốn nào không có thì họ bỏ phiếu đi. Giờ tôi đang dịch lại cuốn Hoàng Lê nhất thống chí. Tôi chọn một bản đáng tin cậy nhất để dịch. Các chỗ khác biệt giữa các bản thì tôi đánh số ghi chú để bạn đọc tham khảo thêm ở cuối trang chứ không dựa vào nhiều bản để dịch, cũng không bỏ hết các chương hồi, biến nó thành một cuốn sách sử như cụ Ngô Tất Tố đã làm.

TS Phạm Tú Châu: "Hoàng Lê nhất thống chí là tư liệu lịch sử duy nhất trong gia đoạn lịch sử đầy biến động, những chi tiết trong cuốn sách là rất quý". Ảnh: N.T

Ở hồi 1 cuốn Hoàng Lê nhất thống chí do các ông Nguyễn Đức Vân và Kiều Thu Hoạch dịch có câu: “Từ đó Thị Huệ càng ngày càng được nhà Chúa yêu quý. Ả nói gì Chúa cũng nghe, hễ có việc gì là Chúa cũng bàn với ả”. Điều đáng ngạc nhiên là tất cả những bản còn lưu giữ được đến hiện tại đều không có câu này, kể cả những bản tôi xin được bên Pháp cũng không có. Chỉ một câu đó nhưng đã làm cho hình tượng của nhân vật Đặng Thị Huệ sai lệch đi so với những bản cổ khác. Đấy chỉ là một trong nhiều chi tiết mà tôi cần phải nghiên cứu kỹ càng khi dịch lại cuốn tiểu thuyết lịch sử này. Nhưng đáng tiếc là khi tôi đi tìm bản đó ở Thư viện Viện Văn học thì nó đã mất lâu rồi”.

Cũng theo bà Châu cho biết thì Thư viện Viện Văn học trải qua nhiều thời kỳ đã bị mất mát khá nhiều sách cổ và sách quý. Điển hình như cuốn Lưu Hương ký được cho là của Cổ Nguyệt Đường Hồ Xuân Hương giờ cũng đã không tìm thấy nữa. Nói về giá trị của tiểu thuyết lịch sử Hoàng Lê nhất thống chí, Tiến sỹ Phạm Tú Châu cho biết thêm, cuốn tiểu thuyết này chép lại ngay các sự kiện lịch sử khi nó vừa diễn ra. Có một điều lạ là trừ những thông tin trong Hoàng Lê nhất thống chí thì không có một cuốn sử nào chép lại diễn biến của giai đoạn lịch sử này. Sau này, chính các nhà sử học lại dựa vào tiểu thuyết này để lấy tư liệu lịch sử. Trong quá trình nghiên cứu, bà Châu đã tham khảo qua cuốn Lê Quý kỷ sự (Ghi chép những sự việc cuối đời Lê) nhưng sau đó phát hiện ra cuốn này cũng lấy lại tư liệu từ một bản Hoàng Lê nhất thống chí.

Kết thúc câu chuyện xung quanh vấn đề này, bà Châu nuối tiếc: “Vì Hoàng Lê nhất thống chí là tư liệu lịch sử duy nhất của giai đoạn đầy biến động này nên những chi tiết trong cuốn sách rất quý. Mỗi bản chép tay cổ còn lưu giữ được lại có những chi tiết quý giá khác nhau, cung cấp cho người nghiên cứu, cho hậu nhân một cái nhìn đầy đủ và chính xác về các nhân vật lịch sử, về một thời kỳ lịch sử. Mất bản nào cũng là một sự tổn thất lớn cho sự nghiệp nghiên cứu lịch sử, văn học nước nhà”.

Nguyễn Thắng