Gian nan truyền thông hạn chế kết hôn cận huyết tại Đắk Lắk (1): Những quan niệm lạ lùng

Do luật tục, người dân ở đây rất thích sinh con gái để được hưởng nhiều tài sản. Ảnh: Võ Thu.

  

LTS: Đồng bào Êđê, Mnông, Gia Rai trên mảnh đất Tây Nguyên từ bao đời nay tự hào với chế độ mẫu hệ. Con cái sinh ra mang họ mẹ và người đàn ông có truyền thống đi ở rể. Chính vì quan niệm chỉ cần không cùng họ là có thể nên duyên vợ chồng, rất nhiều cặp vợ chồng có cùng ông bà, đã “hồn nhiên” thành thân. Thế hệ tiếp theo được sinh ra, người thì dị tật thân thể, người khiếm khuyết trí tuệ... Công cuộc truyền thông hạn chế nạn kết hôn cận huyết thống để nâng cao chất lượng dân số ở vùng đất này không ít gian nan.

 

Lấy nhau bất kể thứ đời

Với đồng bào dân tộc theo mẫu hệ ở Tây Nguyên, người phụ nữ là trụ cột gia đình, quyết định mọi thứ quan trọng, vừa làm việc, vừa sinh con, nuôi dạy con... “Cấu trúc” họ và tên ngược hoàn toàn với đồng bào người Kinh và các dân tộc khác. Thứ tự lần lượt là tên đệm – tên – họ. Với đàn ông, tên đệm thường gặp là “Y” (tương tự như Văn, Xuân... ở người Kinh), còn với phụ nữ, tên đệm là “H’” (tương tự như Thị). Người đàn ông ÊĐê, Gia Rai sau khi sinh được con trai, họ thường được gọi tên theo tên của con trai cả, kèm thêm tên đệm là “Ma”.

Thật may mắn cho tôi khi vừa đề nghị được vào thăm buôn làng Gia Rai thì chị Đỗ Thị Tuyết – Trạm trưởng Trạm Y tế thị trấn Ea Súp và chị Lương Thùy Trang – Cán bộ chuyên trách DS-KHHGĐ thị trấn, đã rất nhiệt tình làm “hướng dẫn viên”. Chúng tôi cùng vào thăm gia đình già làng H’Hút Siu (buôn B1).

Già H’Hút không sõi tiếng Kinh, chúng tôi phải nhờ chị H’Thiêu (nguyên cán bộ phụ nữ xã) phiên dịch hộ. Thắc mắc vì sao hôm nay nhà già có rất đông người đến, chúng tôi được biết: Làng đang phạt một cặp đôi họ Siu (ở buôn B2) trót “ăn cơm trước kẻng” nhưng không “ưng bụng” nên không lấy nhau. Khi hỏi chuyện bố của nhà trai, tôi được biết: “Không nhớ là đời thứ mấy nhưng giữa nhà gái và nhà trai có chung họ với nhau, vì luật tục là không được kết hôn hay qua lại nên bị phạt thôi!”.

Già làng H’Hút cho biết: “Bất kể là mấy đời, có lấy nhau hay không, chỉ cần trai gái trong họ “qua lại” với nhau, cũng bị làng phạt. Nếu lấy nhau thì cả hai nhà trai – gái cùng bị phạt, nếu không thì chỉ nhà trai bị phạt”. Hình thức phạt khá nặng: Một con trâu trắng, gà trắng, gạo trắng, lợn trắng... “Không ai có thể trốn được luật tục này! Nếu trốn hoặc “chây ì” không nộp phạt, cả dòng tộc, buôn làng sẽ kéo nhau tìm đến tận nhà, phạt nặng hơn”, chị H’Thiêu nói.

 

Khóc cười chuyện tảo hôn

Theo truyền thống, khi đã đi lấy vợ, người nam không còn liên quan gì đến gia đình bên nội nữa. Họ sẽ ở rể tại nhà vợ cho đến khi nào ra riêng. Khi một trong hai người qua đời, con cái không được quyền tự ý phân chia tài sản mà phải chờ đợi sự “phán quyết” của cả dòng họ ngoại mà đứng đầu là già làng. Tài sản dù do người chồng hay cả hai vợ chồng cùng làm lụng, dù giàu hay nghèo, chăm chỉ hay không thì lúc chết đi, từ trâu, bò, ché rượu, nương rẫy, quần áo.... đều được đem ra phân chia hết cho mọi người trong họ. “Có nhiều người chồng chết đi, sau khi bị chia tài sản, vợ con không còn một cái gì đáng giá. Luật tục chia tài sản này không trừ một ai” – chị Trang nói. Đấy là lí do vì sao người dân ở đây rất thích sinh con gái để được hưởng nhiều tài sản.

“Đàn ông lấy vợ thường căn cứ vào hình dáng bề ngoài có đủ sức khỏe và khả năng làm vợ, làm mẹ trong tương lai chứ không căn cứ vào tuổi tác. Nếu quá độ tuổi theo tập quán quy định mà chưa thành đôi sẽ khó lấy chồng, thậm chí “ế chồng” nên tình trạng tảo hôn và kết hôn cận huyết vẫn còn tồn tại”.    (Chị H’Lê Niê- Trưởng phòng DS –KHHGĐ,Chi cục DS-KHHGĐ tỉnh Đắk Lắk)

Với đồng bào Tây Nguyên, già làng là người có tiếng nói quan trọng, quyết định nhất. Theo anh Y Mía KBuor – Phó Chủ tịch UBND thị trấn Ea Súp (huyện Ea Súp) thì mọi thứ phạt làng, cúng trời đất đều được thực hiện ở nhà già làng. Già làng có trách nhiệm xử phạt những người vi phạm trong làng, trong họ mình. Thế nhưng, làng chỉ phạt những trường hợp kết hôn cùng họ với nhau, còn tảo hôn thì không ai can thiệp.

“Ở đây, có những cháu mới 13- 14 tuổi đã đòi bỏ học để lấy nhau. Trong buôn, trong xã ít người học đến cấp 3 lắm! Chuyện tảo hôn là do hai đứa ưng nhau là chính, chẳng mấy bố mẹ ép buộc. Nhưng cũng có rất nhiều trường hợp “dở khóc dở cười” vì là con của các ông bố bà mẹ tảo hôn”– anh Y Mía nói. Giải thích thêm cho cảnh “tréo nghoeo” này, Phó Chủ tịch UBND thị trấn Ea Súp nói: “Vợ chồng sinh con khi chưa có giấy đăng ký kết hôn nên không làm giấy khai sinh cho con được. Rồi đến tuổi các cháu đi học, các cháu không được nhập học vì không có giấy khai sinh, lúc đó bố mẹ mới “quáng quàng” đi làm. Thế nên, dù bị phạt tiền, họ cũng phải nộp. Tôi hỏi: Phạt có nặng không? - “Hình như là 70.000đ hay 80.000đ gì đó. Để càng muộn thì càng bị phạt nhiều! Không thiếu những cháu theo giấy tờ là 6-7 tuổi nhưng tuổi thực đã hơn 10 tuổi rồi mới đi học!”– anh Y Mía nói.

“Thế đám cưới của những cặp tảo hôn, bà con, cán bộ có tham dự không?”. Đáp lại câu hỏi của tôi, bố nhà trai bị phạt hôm nay nói: “Có chứ, phải tôn trọng lời mời của gia đình cô dâu – chú rể chứ! Đám cưới của những cặp vợ chồng tảo hôn, hoặc kết hôn cận huyết thống tất cả mọi người kể cả cán bộ xã, buôn... đều vui vẻ đến dự”. “Sao không cấm tham dự những đám cưới như thế để răn đe, tuyên truyền cho bà con?” – tôi hỏi anh Y Mía, anh cười đáp: “Lệ làng phải theo thôi, cấm sao được!”.

“Chỉ cần không cùng họ là có thể lấy nhau bất kể thứ đời” không phải là quan niệm “độc quyền” của người dân Gia Rai ở huyện Ea Súp. Dường như ở miền đất đỏ cao nguyên Đắk Lắk, ai ai cũng coi đó là “chuyện đương nhiên được phép”. Như lời bà H’Hút và chị H’Thiêu thì: “Người lớn cho phép lấy nhau như thế, chỉ cần “khác máu” là lấy nhau được mà!”. “Thậm chí, vì suy nghĩ chỉ cần không cùng họ, có trường hợp bố và con đẻ loạn luân, đã bị bắt bỏ tù!” – Phó Chủ tịch UBND thị trấn Ea Súp nói.    

 

(Còn nữa)

Ghi chép của Võ Thu