Mức sinh thấp - ảnh hưởng xã hội nghiêm trọng, vấn đề đau đầu của nhiều quốc gia

Vấn đề lớn tại nhiều quốc gia

Singapore là một trong những nước có tỷ lệ sinh thấp trên thế giới. Đáng lo ngại là hiện nay, số lượng các cặp vợ chồng không muốn có con đang ngày càng tăng tại quốc gia này trong bối cảnh dân số già hóa nhanh chóng và tỷ lệ độc thân gia tăng. 

Theo cuộc điều tra dân số mới nhất tại đảo quốc sư tử, tỷ lệ phụ nữ chưa có con trong số những người đã kết hôn tăng lên ở tất cả các nhóm tuổi. 

Ví dụ, ở nhóm phụ nữ 40-49 tuổi, tỷ lệ không có con tăng từ 9,3% vào năm 2010 lên 13,5% vào năm 2020. Việc đại dịch Covid-19 bùng phát, tác động tiêu cực đến nền kinh tế làm cho tình trạng tỷ lệ sinh thấp ở Singapore trở nên trầm trọng hơn. 

The Star dẫn báo cáo quý IV-2020 của Bản tin Nhân khẩu học Singapore, số trẻ được sinh ra ở quốc gia này trong năm 2020 đã giảm so với năm 2019. Cụ thể, năm 2020 có 38.705 trẻ được sinh ra, giảm 1,5% so với 39.279 trẻ trong năm 2019. Trong một nỗ lực nhằm hỗ trợ người dân gặp khó khăn do ảnh hưởng của Covid-19, Chính phủ Singapore đã quyết định cung cấp khoản tiền chi trả một lần cho các bậc cha mẹ để trang trải chi phí khi sinh con.

Không riêng gì Singapore, các quốc gia khác trên thế giới cũng đang chứng kiến một bộ phận giới trẻ ngại sinh con, thậm chí là lười hẹn hò và kết hôn do áp lực của công việc cũng như mức chi phí sinh hoạt và nuôi trẻ đắt đỏ. 

Theo Bloomberg, ngày càng nhiều người Hàn Quốc ở độ tuổi 20-30 chọn từ bỏ 3 điều được coi là quan trọng trong cuộc sống: Hẹn hò, kết hôn và sinh con. Họ được gọi là “thế hệ Sampo” và thường bị chỉ trích là ích kỷ.

Theo Phó giáo sư Tan Ern Ser ở Khoa Xã hội học thuộc Đại học Quốc gia Singapore, tỷ lệ sinh thấp là vấn đề đáng lo ngại bởi vì dân số trẻ cần được bổ sung để bảo đảm nền kinh tế sôi động. Nguyên nhân cốt lõi của tình trạng này là do người dân ngày càng có xu hướng ưu tiên công việc và bảo đảm tài chính. 

Ông Tan Ern Ser nhận định, việc bị áp chỉ số đo lường hiệu quả công việc (KPI) là lý do khiến người trẻ dành nhiều thời gian hơn cho công việc. Vị phó giáo sư này cũng cho biết, việc nuôi dạy trẻ không chỉ đòi hỏi phải có người trông trẻ mà bố mẹ phải dành thời gian để giúp con phát triển thể chất và tinh thần. Điều này khiến nhiều cặp vợ chồng trẻ lo lắng về việc công việc bị ảnh hưởng. “Chúng ta cần ưu tiên việc nuôi dạy trẻ em. Người sử dụng lao động cần dành sự hỗ trợ nhiều hơn đối với các nhân viên có con”, ông Tan Ern Ser nói.

Tâm lý ngại sinh con của giới trẻ không chỉ ảnh hưởng đến gia đình của chính họ mà còn gây ra những tác động nghiêm trọng đến cả xã hội. Khi tỷ lệ sinh thấp, quá trình già hóa dân số diễn ra với tốc độ nhanh hơn và tạo gánh nặng về phúc lợi xã hội. Các chuyên gia nhân khẩu học cho rằng, tỷ lệ sinh thấp kéo dài trong thời gian dài cũng sẽ dẫn tới sự thiếu hụt lực lượng lao động trầm trọng, ảnh hưởng đến phát triển kinh tế đất nước. Rằng nữa, trách nhiệm bảo tồn nòi giống, duy trì giá trị gia đình... cũng là điều mà các cặp vợ chồng không muốn sinh con phải có trách nhiệm suy nghĩ lại.

Những hệ lụy

Việt Nam đã duy trì mức sinh thay thế trong hơn 10 năm qua nhưng lại đang phải đối mặt với thực trạng chênh lệch mức sinh đáng kể giữa các vùng; xu hướng không muốn hoặc sinh rất ít con đã xuất hiện ở một số đô thị, nơi có điều kiện kinh tế phát triển, trong khi đó, tại những nơi điều kiện kinh tế chưa phát triển, mức sinh rất cao, có nơi trên 2,5 con/phụ nữ.

Hiện trên cả nước có 33 tỉnh có mức sinh cao, 21 tỉnh mức sinh thấp và 9 tỉnh đạt mức sinh thay thế. Mức sinh là một yếu tố cấu thành của dân số, do vậy, những biến động của mức sinh, dù cao hay thấp đều có tác động trực tiếp đến quy mô, cơ cấu, phân bố dân số và sẽ gây bất lợi cho ổn định xã hội và phát triển đất nước.

Nếu để mức sinh "tụt" quá thấp, sẽ gây ra nhiều hệ lụy đối với sự phát triển bền vững của đất nước. 

Cụ thể: Mức sinh thấp sẽ gây ra tình trạng suy giảm quy mô dân số. Nghĩa là, khi mức sinh thấp kéo dài không đủ sản sinh ra những đoàn hệ thay thế cha mẹ trong một thời gian dài sẽ tác động trực tiếp đến tỷ lệ gia tăng dân số tự nhiên và làm cho quy mô dân số suy giảm (như Nhật Bản, Nga, các nước Bắc Âu hiện nay).

Bên cạnh đó, với những quốc gia có mức sinh thấp sẽ dẫn đến việc thiếu hụt lực lượng lao động. Bởi khi đó, số người được sinh ra ngày càng ít đi và với việc chuyển đoàn hệ trong dân số sẽ làm cho dân số trong độ tuổi lao động - lực lượng chính tạo ra của cải vật chất và sự phát triển của xã hội - sẽ ngày càng bị thu hẹp.

Hơn nữa, mức sinh thấp còn đẩy nhanh tốc độ già hóa dân số; gia tăng các dòng di cư (do mức sinh thấp, lực lượng lao động thiếu hụt tác động đến các chính sách di cư làm tăng các dòng di cư, thu hút lao động nhập cư).

Đặc biệt, sẽ kéo theo hậu quả nghiêm trọng là tác động đến sự ổn định xã hội và phát triển đất nước, làm phát sinh hàng loạt các vấn đề về an sinh xã hội, trật tự an ninh, quốc phòng.

Cụ thể, khi mức sinh thấp gây già hóa dân số nhanh sẽ kéo theo gia tăng quỹ phúc lợi xã hội cho người già, dịch vụ chăm sóc người cao tuổi. Trong khi đó, chi phí chăm sóc sức khoẻ người già cao gấp 7-8 lần so với chăm sóc sức khoẻ trẻ em. Nhu cầu cán bộ điều dưỡng chăm sóc người già sẽ tăng đột biến trong bối cảnh lực lượng lao động giảm và phụ nữ ngày một tham gia tích cực hơn trong các hoạt động kinh tế - xã hội.

Đây không chỉ là khó khăn thách thức đối với gia đình mà còn với cả xã hội, nhà nước. Điều này có thể thấy ở một số nước hiện nay đang có những chính sách thu hút lao động điều dưỡng Việt Nam như Đức, Nhật Bản…)

Cùng với đó, mức sinh thấp làm gia tăng các dòng di cư nên kéo theo các dịch vụ đi kèm để cung cấp cho người nhập cư như nhà ở, trường học, bệnh viện. Điều này gây nguy cơ xung đột do những khác biệt về sắc tộc, tôn giáo, văn hoá, kỹ năng làm việc, cạnh tranh việc làm do quá trình di cư – nhập cư…

Ngoài ra mức sinh thấp dưới mức thay thế sẽ dẫn đến thiếu hụt lực lượng lao động, già hóa dân số quá sớm, gia tăng những vấn đề an sinh xã hội bất cập. Hệ lụy sẽ càng nghiêm trọng đối với các nước đang phát triển, mới đạt mức thu nhập trung bình thấp như Việt Nam. Hơn nữa, kinh nghiệm nhiều quốc gia trong khu vực và trên thế giới cho thấy, mức sinh khi đã giảm sâu dưới mức thay thế thì rất khó tăng trở lại, ngay cả khi áp dụng những chính sách khuyến sinh rất tốn kém.

Vì vậy, chuyên gia cho rằng duy trì mức sinh thay thế, giảm chênh lệch mức sinh giữa các vùng, địa phương là một trong những nhiệm vụ cấp bách hiện nay, góp phần ổn định quy mô dân số, đóng góp vào tăng trưởng kinh tế và nâng cao chất lượng dân số và nguồn nhân lực cho sự phát triển đất nước.