Nhân lên ngọn lửa nhân ái

Vô cảm có chiều hướng lây lan (*)

Lời dạy của cha ông ta “Thương người như thể thương thân” từ lâu đã trở thành đạo lý của người Việt Nam. Tính nhân văn, lòng nhân ái phải là ngọn lửa sưởi ấm, là ánh sáng trong cuộc đời mỗi con người, mỗi gia đình cũng như toàn xã hội. Thế nhưng ngày nay, bên cạnh nhiều nét đẹp vẫn luôn hiện hữu trong cuộc sống của chúng ta với những con người luôn biết cống hiến, đồng cảm, chia sẻ, cưu mang, giúp đỡ người khác, thì cũng có không ít kẻ sống ích kỷ, thiếu tình thương, vô trách nhiệm, vô cảm, vô đạo đức.

Trong y học không có bệnh vô cảm! Đó là căn bệnh của cách hành xử, căn bệnh của lối sống. Vô cảm chính là sự trơ lì cảm xúc, dửng dưng, thờ ơ, “máu lạnh” với những hiện tượng đời sống xung quanh, chỉ quan tâm đến lợi ích của bản thân. Ra đường gặp cái đẹp không mảy may rung động, gặp cái tốt không ủng hộ, thấy cái xấu, cái ác không dám lên án, không dám chống lại...

Trước đây, vô cảm chỉ là những hiện tượng đơn lẻ, nhưng bây giờ đang có chiều hướng lây lan, nếu không có những biện pháp ngăn chặn thì có thể trở thành một căn bệnh có tính xã hội. Trong cơn lốc toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế, cùng với việc tiếp thu những tinh hoa của văn minh nhân loại, thì lối sống hưởng thụ và mặt trái của nền kinh tế thị trường đang tác động mạnh đến tâm lý xã hội, dấn dần hình thành lối sống thực dụng trong một bộ phận người Việt Nam. Ở đó, sự toan tính, vụ lợi luôn hiện hữu, và như một hệ lụy tất yếu, yêu thương thường vắng bóng!

Người ta có thể thản nhiên đứng nhìn cảnh một kẻ mạnh ăn hiếp kẻ yếu; một vụ nữ sinh bị lột áo, giật tóc, đánh hội đồng; một vụ làm nhục người khác… như xem một màn kịch, lấy điện thoại ra quay rồi tung lên mạng. Người ta coi như không nhìn thấy kẻ gian móc túi trên xe buýt mặc dù việc đó xẩy ra sờ sờ trước mắt. Từ một ánh mắt bị coi là “nhìn đểu”, từ những chuyện tranh cãi hay xô xát lặt vặt, nhưng không ai lên tiếng can ngăn và thế là dẫn tới án mạng.

Tại sao người ta không can thiệp? Bởi người ta vô cảm trước nỗi đau của đồng loại. Bởi người ta sợ liên lụy, mang vạ vào thân…

Đâu đó còn có chuyện, một bệnh nhân, hay nạn nhân được đưa tới bệnh viện, cho dù đang trong tình trạng thập tử nhất sinh, nhưng không được cứu chữa ngay vì còn chờ người nhà đến làm các thủ tục cần thiết, trong đó có cả thủ tục “đầu tiên”, đến khi xong mọi thủ tục thì đâu còn người nữa để mà cứu chữa? Một vụ tai nạn trên đường vắng, nạn nhân nằm trên vũng máu, xe gây ra tai nạn đã bỏ chạy mất tăm, còn bao nhiêu xe khác vẫn vun vút lao qua vì “quá bận”, “quá vội”…

Hằng ngày, trên các mặt báo, trên các phương tiện truyền thông khác, người ta thấy tràn ngập các vụ thuộc loại “cướp, giết, hiếp” hay “tiền, tình, tù, tội”, nhiều vụ việc kinh kinh hoàng, sởn gai ốc. Báo chí có tác dụng cảnh báo, nhưng những chuyện thị phi, hãi hùng, ghê sợ đó, đọc mãi thành quen, rồi chai sạn, thờ ơ trước những chuyện tày trời như thế. Không ít vụ việc phơi bày sự vô cảm đến tàn nhẫn của những người chứng kiến.

Sự sát hạch đạo đức

Thái độ ứng xử trước nỗi đau, tai họa của người khác là phản ứng tự nhiên mang tính người, là thước đo đạo đức, là sự sát hạch đạo đức xã hội một cách nghiêm khắc nhất. Trước nỗi đau, tai họa và bất công mà người khác phải chịu đựng, nhưng ai đó không phản ứng được tức là đã bị tê liệt về tinh thần xã hội. Đó là sự suy đồi về lối sống, suy thoái về đạo đức.

Khi sự gắn kết yêu thương giữa người với người trong xã hội bị rạn nứt, thậm chí bị đứt gãy thì nó làm cho con người không dám tin vào điều thiện, không dám đứng lên chiến đấu chống cái xấu và cái ác. Vô cảm triệt tiêu tính tự phản ứng như một lẽ tự nhiên trước những tiêu cực, bất công, ngang trái. Khi căn bệnh này không được ngăn chặn thì xã hội sẽ không tránh khỏi bị sụt lở nền tảng đạo đức và tinh thần. Trong những hoàn cảnh nhất định, cái thiện và cái tốt sẽ bị cái ác, cái xấu tấn công, xâm hại; lẽ phải bị triệt tiêu, công lý bị đẩy lùi.

Bệnh vô cảm trong hệ thống công quyền thể hiện ở sự thờ ơ, ở các chiêu “đánh võng”, gây khó khăn, gây cản trở, thấy việc cần phải làm nhưng không làm hoặc đặt ra những đòi hỏi trái khoáy, cố tình kéo dài để vụ lợi... khiến người dân, doanh nghiệp, các tổ chức xã hội khi đến hệ thống công quyền đều không hài lòng, thậm chí bất bình. Không thiếu những “công bộc” buộc dân phải đến trình bày lần này lượt khác, tìm cách vòi vĩnh rồi mới giải quyết. Thậm chí, có những người đang tâm ăn chặn của thương binh, gia đình chính sách, người tàn tật, hộ nghèo. Dư luận gần đây nóng lên sự vô cảm, tắc trách của nhân viên y tế dẫn đến cái chết oan uổng của người dân. Muốn chữa bệnh thì phải trả tiền trước, có chút lót tay thì “tiêm đỡ đau hơn”, thay băng nhẹ nhàng hơn... Những vụ tranh chấp tài sản huỷ hoại tình anh em ruột thịt, vụ bạo hành không thể tưởng tượng nổi chính con đẻ của mình, vụ vợ giết chồng, phân thi thể làm nhiều phần chấn động gần đây, những vụ bảo mẫu ngược đãi, hành hạ trẻ thơ tại một số cơ sở nuôi dạy trẻ, những tiêu cực trong ngành y tế, ngành giáo dục, những vụ oan sai nghiêm trọng trong ngành tư pháp cho thấy bệnh máu lạnh vô cảm, thiếu tình thương yêu con người đang diễn ra trong mọi lĩnh vực, trong đó có cả những lĩnh vực cứu người, dạy người, bảo vệ công lý.

Như vậy, những hành vi vô cảm không chỉ đơn thuần làm hủy hoại nhân cách con người, mà còn làm xói mòn nền tảng đạo đức, làm rối loạn trật tự xã hội và xa hơn nữa là kìm hãm sự phát triển của đất nước.

Làm sao chữa “ung thư tâm hồn”?

Không khó nhận ra bệnh vô cảm, nhưng làm sao để chữa được bệnh thì không hề đơn giản. Sự mất lòng tin trong xã hội, sự ích kỷ, tính thực dụng trong lối sống của một bộ phận xã hội làm cho bệnh thêm nặng. Để chữa trị căn bệnh “ung thư tâm hồn” này, cần phải kết hợp đồng bộ nhiều giải pháp. Trước hết phải tạo cho xã hội một sức đề kháng mạnh. Đó chính là việc xây dựng một môi trường sống đầy tình thương yêu và không ngừng nhân lên những yếu tố tích cực trong xã hội. Một môi trường xã hội tốt, lành mạnh sẽ tạo được sức đề kháng cao với căn bệnh này. Ngược lại, trong một môi trường xã hội xấu, nơi mà tiêu cực lấn át tích cực thì những hành vi phi nhân tính, bệnh vô cảm sẽ lây lan. Phải bền bỉ xây dựng văn hóa ứng xử, tạo đời sống tinh thần phong phú, mà ở đó các giá trị tinh thần, đạo đức của xã hội được xác lập rõ ràng, thể hiện mạnh mẽ. Phải dung dưỡng và đề cao tình thương yêu con người để ai làm những điều xấu cũng phải sợ, cũng phải ngại. Nếu cái tốt, cái thiện ở thế thượng phong, nếu ở đâu người tốt cũng biết đoàn kết, hợp lực tạo nên sức mạnh thì ở đó chắc chắn cái xấu, cái ác sẽ từng bước bị đẩy lùi, sự vô cảm sẽ mất dần đi.

Tiền bạc, sự giàu có về vật chất không đủ để xây đắp hạnh phúc. Trái lại, trong nhiều trường hợp, những cơn say tiền bạc, tham vọng giàu sang, quyền lực đã huỷ hoại hạnh phúc, giết chết tình người. Tất cả chúng ta đều phải day dứt trước câu hỏi: Bây giờ đời sống của người Việt Nam mình khấm khá hơn trước rất nhiều, nhưng tại sao bệnh vô cảm lại nặng hơn, nhiều nơi lại thiếu vắng tình thương yêu con người? Như thế càng thấy rõ, không phải cứ nghèo là vô cảm, không phải cứ túng là làm liều. Thuốc chữa bệnh vô cảm nằm ở sự truyền phổ sâu sắc những giá trị truyền thống của dân tộc, thẩm thấu vào trong đời sống xã hội. Xã hội càng hiện đại thì những giá trị đó lại càng cần nhân rộng, không được để cho những làn sóng lai tạp, xô bồ che lấp, lấn át những giá trị truyền thống. Xã hội cần có ngọn lửa nhân ái lan tỏa, những người hoạn nạn càng cần ngọn lửa nhân ái sưởi ấm họ. Đó chính là tiêu chí của một xã hội văn minh, một xã hội có đạo đức. Một đất nước văn minh, một xã hội hạnh phúc chắc chắn phải là nơi chốn mà con người ra đi là muốn tìm về.

Xây đắp tình thương yêu con người, chống bệnh vô cảm cần được khởi nguồn từ trong từng gia đình, trước hết là giáo dục con cháu bằng các hành vi ứng xử mẫu mực của ông bà, cha mẹ, người lớn tuổi. Tôi đã từng được chứng kiến một việc đáng suy ngẫm: Hôm đó, chúng tôi đang đi trên một đường phố thì thấy một cụ già gầy guộc, quần áo cáu bẩn, ngồi bên vỉa hè chìa tay xin ăn. Một cháu bé chừng 8 tuổi đi cùng với bố mẹ liền đưa cho cụ già gói bánh cháu đang cầm trên tay. Cụ già nói, giọng thều thào: “Cảm ơn cháu”. Lập tức, người mẹ sẵng giọng nói với cháu bé: “Ăn mày giả vờ đấy con ạ”. Cháu bé ngơ ngác không hiểu mình đã làm sai điều gì!

Mặc dù xây dựng nền tảng đạo đức xã hội luôn là điều cốt yếu, nhưng cũng cần có những quy định pháp lý để chống bệnh vô cảm. Nếu thấy bệnh nhân nguy kịch mà nhân viên y tế từ chối việc cứu chữa thì dù với bất cứ lý do gì cũng phải bị xử lý nghiêm minh; nếu gặp người bị nạn trên đường mà không cứu sẽ bị truy cứu với những chế tài riêng. Trách nhiệm công vụ thể hiện đạo đức công vụ, đạo đức xã hội. Nếu một nền hành chính được thực thi một cách khoa học thì sẽ dần dần sẽ tạo ra một thói quen, buộc những ai ở trong guồng máy cũng phải làm hết chức phận của mình.

Chính phủ kiến tạo là chính phủ liêm chính, là chính phủ hành động. Tinh thần này đang được triển khai mạnh mẽ và tạo được niềm hứng khởi trong suốt cả năm 2017 vừa qua. Bên cạnh việc xây dựng một nền hành chính khoa học để quản trị tốt thì cần tăng cường giáo dục để cho những “công bộc” - những người ăn lương của nhà nước bằng tiền đóng thuế của dân - phải cảm thấy mình có tình thương yêu và trách nhiệm đạo đức trong việc phục vụ dân; trước những đòi hỏi, những bức bách, những bất hạnh của người dân thì không thể quay mặt làm ngơ.

Một xã hội vô cảm sẽ là một “xã hội chết”- cái chết trước hết từ trong tâm hồn. Không gì có thể thay thế việc khơi dậy lòng nhân ái và dũng khí trong mỗi con người, tinh thần trách nhiệm và dũng khí của các cơ quan chức năng trước những ngang trái và bất công.

Cần xây dựng một xã hội đồng cảm và chia sẻ. Các hoạt động nhân đạo, từ thiện được triển khai rộng khắp trên mọi miền đất nước ta đang hướng tới một xã hội như vậy. Mấy năm trước, tôi đã xúc động trào nước mắt khi đọc một bài báo viết về tiếng loa truyền đi trong đêm khuya thanh vắng ở một vùng quê Nam Bộ kêu gọi người hiến máu cấp cứu một nạn nhân thập tử nhất sinh. Đó là tiếng gọi khẩn thiết của tình thương đồng loại. Nó lay động lòng nhân trong mỗi con người. Ngay lập tức, không phải một, mà là hàng chục, rồi hàng trăm người chạy đến, chìa cánh tay ra sẵn sàng hiến máu và nạn nhân đó đã được cứu sống. Gần đây, có một nhóm người trẻ ở TP Hồ Chí Minh tự nguyện lập ra đội sửa xe ban đêm miễn phí. Việc không lớn nhưng đã có sức lan toả mạnh mẽ về lòng tốt trong cộng đồng xã hội. Việc tốt, người tốt ở quanh ta, rất âm thầm nhưng có sức lay động sâu sắc.

Tôi viết những dòng này trong buổi sáng tinh sương đầu tiên của năm 2018. Trong tôi tái hiện bầu không khí náo nức với hàng vạn, hàng vạn người, gương mặt sáng ngời hạnh phúc, chan chứa niềm tin yêu trong thời khắc đón năm mới 2018 bên Hồ Gươm ở Thủ đô Hà Nội, ở TP Hồ Chí Minh, Đà Nẵng, Cần Thơ… Đó là hình ảnh đẹp của một đất nước bình yên, một xã hội hoà kết - nơi cái Thiện, cái Đẹp sẽ chiến thắng cái Ác, cái Xấu, nơi tình thương yêu con người sưởi ấm trái tim ta, làm đẹp cuộc sống chúng ta mỗi ngàyn

Hà Nội, ngày 1/1/2018

(*). Các tít phụ do Tòa soạn đặt

Hồ Quang Lợi

Phó Chủ tịch Thường trực Hội Nhà báo Việt Nam