Thực hư công dụng “ông ăn bà khen” của loại củ trong món cháo đặc sản Hà Giang

Củ ấu tẩu chứa thành phần kịch độc, cần cẩn trọng khi dùng chế biến thành thực phẩm.

Theo người dân địa phương, các quý ông thường xuyên ăn loại cháo này sẽ có sức mạnh như “ngựa phi” trong chốn phòng the. Tuy nhiên nguyên liệu chính giúp tạo ra tác dụng nổi tiếng trong món cháo này lại chứa thành phần kịch độc nên quy trình chế biến không hề đơn giản.

Sức hấp dẫn của “cháo độc dược”

Cái lạnh trên cao nguyên đá Hà Giang khiến người bản xứ mày mò tìm ra món ăn giữ nhiệt mang tên cháo ấu tẩu. Không giống những loại cháo thông thường, loại cháo này có vị đắng ngắt nơi đầu lưỡi khiến nhiều người phải lắc đầu. Thế nhưng càng ăn, vị đắng ấy càng hấp dẫn lại khiến ai nấy đều muốn ăn mãi không thôi. Món cháo ấu tẩu là thức ăn bổ dưỡng và ưa thích của người dân Hà Giang. Đồng bào nơi đây cho rằng, ngoài giúp bồi bổ xương cốt, xoa tan mệt mỏi, nó còn có tác dụng đặc biệt là tạo hưng phấn cho phái mày râu. Điều đó lý giải vì sao cháo ấu tẩu thường chỉ bán vào ban đêm. Tuy được coi là ngon và bổ nhưng người dân trong vùng cũng thường gọi cháo ẩu tẩu là “cháo độc dược” hay “cháo chết người”. Sở dĩ như vậy vì nguyên liệu chính để chế biến món cháo là một loại củ độc dược cực mạnh có tên là củ ẩu tẩu.

Củ ấu tẩu có màu đen, đầu nhọn, được thu hoạch từ cây ô đầu mọc hoang ở vùng núi cao các tỉnh Tây Bắc. Vào mùa Xuân, ở một kẽ lá của cây nảy ra chồi để sau này thành cành mang hoa, đồng thời dưới đất, nơi gần cổ rễ mẹ, mọc ra rễ con. Cuối Thu sang Đông, khi cây nở hoa thì rễ con (ấu tẩu, hay còn gọi là phụ tử) thành củ con xúm xít quanh củ mẹ (ô đầu). Vào thời kỳ này, người ta thu hái phụ tử. Ô đầu và phụ tử đều là những vị thuốc trong Đông y nhưng ô đầu chứa độc tố aconitin (được xếp vào bảng độc A trong Đông y) nên ít được sử dụng hơn so với phụ tử. Độc tính của aconitin rất mạnh: Chỉ cần một liều từ 0,02 - 0,05mg cho 1kg thể trọng là có thể gây chết người. Sau khi ăn, aconitin ngấm rất nhanh qua niêm mạc dạ dày, ruột rồi vào máu gây nên các triệu chứng như tê miệng lưỡi, nói khó, tê mỏi chân tay, chuột rút, đau đầu, nhìn mờ, buồn nôn, nôn, ỉa chảy, nặng hơn có thể liệt cơ hô hấp, loạn nhịp tim… Nếu không được điều trị kịp thời bệnh nhân sẽ tử vong. Bởi vậy mà loại độc tố này thường được dùng để tẩm vào đầu mũi tên khi săn thú rừng, kể cả… voi. Ở nhiệt độ cao, aconitin bị phân hủy thành benzoylaconin và sau đó là aconin, kém độc hơn aconitin khoảng 1.000 đến 2.000 lần.

Bởi chứa thành phần kịch độc như vậy nên việc chế biến cháo ấu tẩu cần đặc biệt cẩn trọng và có bí quyết. Theo tiết lộ của những chủ quán cháo ẩu tẩu uy tín ở Hà Giang nhiều năm nay thì cháo ấu tẩu không khó nấu, nhưng quy trình chuẩn bị rất công phu. Củ ấu tẩu sau khi gọt vỏ phải ngâm vào nước gạo đặc, sau đó nấu sôi khoảng 4-5 tiếng đồng hồ cho rã ra và hết độc, rồi cho vào nồi cháo chân giò lợn, gạo tẻ, có khi thêm tí nếp cho sánh thơm. Khi ăn múc ra bát, cho thêm quả trứng gà, thịt nạc băm, cùng gia vị: ớt, tiêu, hành và đặc biệt là lá tía tô. Khác với trước, cháo ấu tẩu chỉ được bán tại Hà Giang, ngày nay món đặc sản này đã có mặt ở nhiều vùng trong cả nước. Tại Hà Nội và TP. HCM cũng đã xuất hiện một số cửa hàng bán cháo ấu tẩu, được cánh mày râu hay lui tới bởi nghe danh về tác dụng cải thiện chuyện “gối chăn”.

Không tự ý sử dụng “thần dược”

Theo bà Trần Thị Mai Hương, Phó Chủ tịch Thường trực Hội Đông y tỉnh Tuyên Quang, củ ấu tẩu thuộc nhóm độc bảng A, được sử dụng nhiều trong các vị thuốc Nam, thuốc Bắc. Loại củ này được bày bán như một mặt hàng nông sản nên ai cũng có thể mua. Kinh nghiệm dân gian, củ ấu tẩu ngâm rượu dùng để xoa bóp chữa bệnh đau cơ, xương khớp. Ấu tẩu mang nấu cháo cũng là vị thuốc bổ thận tráng dương, phục hồi sức khỏe cho người mới ốm dậy. Tuy nhiên, việc chế biến sử dụng củ ấu tẩu phải hết sức cẩn trọng bởi độc tố trong loại củ này rất nguy hiểm. Tháng 4/2014, hai người đàn ông ở xã Yên Hoa (Nà Hang, Tuyên Quang) đã thiệt mạng sau khi cùng nhau uống rượu ngâm ấu tẩu. Theo đó, khoảng 10 phút sau khi uống rượu, hai ông cùng có triệu chứng nôn, vật vã, cứng lưỡi… Mọi người nhanh chóng đưa nạn nhân đến bệnh viện cấp cứu nhưng đã quá muộn, cả 2 ông tử vong sau ít phút tới bệnh viện. Nguyên nhân tử vong được xác định là do cả hai ông đã uống rượu ngâm củ ấu tẩu với liều lượng lớn.

Khi có biểu hiện ngộ độc củ ấu tẩu, có thể gây nôn nếu người bệnh còn tỉnh táo, người bị ngộ độc cần nhanh chóng được đưa đến cơ sở y tế gần nhất để xử trí. Tuyệt đối không nên giữ người bị ngộ độc ở nhà để tự theo dõi hoặc điều trị theo mách bảo… Như vậy rất nguy hiểm, khiến nạn nhân có thể tử vong nhanh chóng do liệt cơ hô hấp hoặc loạn nhịp tim. Vì ấu tẩu rất độc nên người dân tuyệt đối không tự ý sử dụng. Khi dùng các chế phẩm thuốc có thành phần là củ ấu tẩu phải hết sức thận trọng và theo đúng hướng dẫn của thầy thuốc. Không tự chế biến củ ấu tẩu làm thức ăn “tăng lực”, “bổ dưỡng” nếu không có kinh nghiệm chế biến. Các loại rượu ngâm ấu tẩu dùng để xoa bóp nên dán nhãn rõ ràng, cất giữ nơi an toàn, xa tầm tay trẻ em và để tránh nhầm lẫn khi sử dụng.

PGS.TS Nguyễn Duy Thuần, phó giám đốc Học viện Y dược học cổ truyền Việt Nam cho biết: ấu tẩu (hay còn gọi là cây ô đầu) là một cây thuốc trong Y học cổ truyền, Đông y. Thực tế, ấu tẩu được sử dụng rất rộng rãi, đặc biệt được sử dụng trong bài thuốc “Bát vị quế phụ”. Tác dụng của ấu tẩu cũng đã được ghi trong các sách cổ. Tác dụng chính của ấu tẩu có thể sử dụng trong bài thuốc bổ dương. Trong bài thuốc “Bát vị quế phụ” thì ấu tẩu có tác dụng bổ thận dương, tăng cường chức năng tuần hoàn, tim mạch... Tuy nhiên, những tác dụng đó chỉ mức độ vừa phải chứ không phải “thần dược” như lời đồn đại. Thông tin ấu tẩu có thể khôi phục “bản lĩnh đàn ông” là không đúng. Người ta thường nghe đến tác dụng bổ dương lại nghĩ đến tăng cường “khả năng đàn ông” nhưng thật ra không phải như vậy.

Theo TS. Thuần, người đồng bào dân tộc thiểu số ở Tây Bắc vẫn dùng củ ấu tẩu để ăn và cách mà họ chế biến là dùng nhiệt thủy phân để đun. Điều này khoa học cũng đã chứng minh, trong quá trình dùng nhiệt thủy phân, bản thân các chất chuyển hóa thành một chất khác. Đặc biệt nhất là độc tố aconitin sẽ được thủy phân thành aconin và độ độc cũng giảm đi nhiều. Tuy nhiên, phải là những thầy thuốc chắc tay nghề mới dám sử dụng ấu tẩu trong bài thuốc chữa bệnh.     

Vọng Xưa