Nhà văn Thanh Tịnh: Người có cách phê bình hóm hỉnh

Đặc biệt, ngay cả để phê bình, góp ý một ai đó, một vấn đề nào đó, ông cũng luôn tìm cách nói sao cho hài hước. Như thể chỉ có vậy, những lời phê bình, góp ý của ông mới ăn sâu được vào trí nhớ người ta? Sẽ không có gì là quá khi ta khẳng định rằng, Thanh Tịnh là người thuộc diện có cách phê bình, góp ý độc đáo hơn cả trong số các nhà văn đương đại Việt Nam.

Nhà văn Thanh Tịnh

Trong khi mọi người chưa hiểu sự thể ra thế nào đã thấy ông vừa ngắm nghía một miếng thịt lợn trên đũa vừa thủng thẳng nói một mình: "À, không phải! Thế mà cứ tưởng cái gương nó phản chiếu cái cằm râu của mình".

Thì ra, đó là cách chê khéo của Thanh Tịnh, rằng thì chủ quán đã làm ăn qua quít, để miếng thịt lợn còn nhiều lông quá. Khi hiểu ra thâm ý của nhà thơ, cả quán đã phải ồ lên cười. Riêng bà chủ quán thì không thể… không đỏ mặt.

Lại một lần, ở tòa soạn tạp chí Văn nghệ Quân đội (nơi nhà thơ Thanh Tịnh công tác) bỗng nhiên xảy ra một vụ mất cắp vặt. Khi anh em họp bàn nhằm tìm ra nguyên nhân và giải pháp cho vấn đề này, chờ cho mọi người phát biểu xong xuôi, Thanh Tịnh xin được "góp một đôi ý kiến".

Ông nói: "Ngôi nhà số 4 Lý Nam Đế chúng ta đạt ba tiêu chí: dân tộc, khoa học và đại chúng. Dân tộc vì có mái cong rất Việt Nam và rất cổ kính. Khoa học vì nhà có hệ thống lò sưởi, thoáng khí, mát về mùa hè, ấm về mùa đông. Còn đại chúng là ở chỗ ai muốn vào thì vào, muốn ra thì ra, khi nào đi cũng được".

Đến đây ông đề nghị: "Hãy bớt cái tính đại chúng ấy đi, cử người bảo vệ". Mọi người nghe vậy rộ lên cười. Nhà thơ Vương Trọng - người chứng kiến chuyện này - khi kể lại, cũng không quên đưa thêm một nhận xét "nói như thế mới là Thanh Tịnh".

Một nhà máy làm quạt điện mời Thanh Tịnh đến dự liên hoan tổng kết năm. Sau báo cáo tổng kết của ông giám đốc, nhà văn được giới thiệu lên phát biểu đôi lời. Thanh Tịnh đã khiến cử tọa phải bất ngờ khi mở đầu câu chuyện, ông kể về một cặp vợ chồng tỉ phú người Ý, sau chuyến đi du lịch tới 3 tháng, lúc trở về nhà thấy cái quạt trần họ quên không tắt vẫn… đang chạy.

Đó là chiếc quạt trần do Hãng Garibanđi sản xuất. Quay sang nhận xét về chiếc quạt "con cóc" của ta, ông khen nó "đa năng" hơn chiếc quạt Ý kia, vì "mùa hè quay cánh vào người thì mát, mùa đông quay đít vào người thì ấm". Nghe thủng câu chuyện, cả hội trường rộ lên tiếng vỗ tay. Anh em hiểu đấy thực chất là một lời phê. Nhưng "phê" như thế thì họ "nghe được".

Một người bạn của Thanh Tịnh sau đận mua một chiếc khóa xe đạp kiểu mới, đi đâu cũng khoe là nó rẻ, nó tốt. Thanh Tịnh thấy vậy, tủm tỉm cười, bảo bạn:

- Khóa ấy răng tốt bằng khóa của tui.

Người bạn nọ nghe vậy hỏi ngay là khóa của Thanh Tịnh tốt như thế nào và ông mua nó ở đâu. Thanh Tịnh nói tỉnh bơ: "Khóa tui tốt hơn khóa anh. Tốt đến nỗi chính tui là chủ của nó cũng… không mở được". Đến đây, ngừng một lát, ông buông thõng một câu: "Và tui cũng mua ở cái hiệu mà anh vừa nói đến". Vậy là từ đó, ông bạn kia không còn ồn ào xung quanh việc "quảng bá" cho chiếc khóa rởm kia nữa.

Một Tết nọ, có vị khách đến thăm Thanh Tịnh. Sau khi nghe chủ nhân giới thiệu khắp lượt các cổ vật trong phòng, nhìn lên bàn thờ nghi ngút khói hương, làm bộ quan tâm, ông ta hỏi:

- Ảnh trên đó có phải cụ thân sinh ra bác không?

Thanh Tịnh kính cẩn thưa: "Dạ đúng, ông cụ tôi đấy ạ". Vị khách không hiểu đầu óc đang bận nghĩ gì mà lại buột miệng: "Cụ còn khỏe chứ ạ?". Thanh Tịnh nghe vậy mà thêm nẫu lòng, bởi vị khách hỏi vậy là quá vô tâm: Sao ông ta không biết rằng, chỉ có người mất mới đặt ảnh trên ban thờ và nếu cụ còn sống trên dương gian, thì "khỏe" làm sao khi người con của cụ đã ở tuổi… thất thập.

Nghĩ vậy, song Thanh Tịnh vẫn cố giữ vẻ điềm nhiên, đủng đỉnh trả lời: "Dạ thưa! Cụ khỏe vĩnh viễn ạ". Kể cũng là một lời phê bình khéo cách xử sự vô tâm của vị khách.

Những ai thường năng lui tới thăm nhà thơ Thanh Tịnh (thời kỳ ông còn "ăn cơm tập thể, nằm giường cá nhân" ở Tòa soạn Tạp chí Văn nghệ Quân đội), hẳn không ít thì nhiều sẽ có lúc được chứng kiến cảnh lão nhà thơ say sưa giới thiệu những món "cổ vật" mà ông cất công bao năm tháng sưu tầm và bày biện khắp gian phòng.

Lần ấy, vừa thoáng thấy bóng Chế Lan Viên xuất hiện, Thanh Tịnh tỏ ra xởi lởi:

- Này, Hoan (tên thật của Chế Lan Viên). Mình vừa kiếm được một hiện vật rất quý hiếm mà không bảo tàng nào có được.

Thật ra, đây chính là chiếc ấm bằng sứ Chế Lan Viên tặng ông hơn chục năm về trước, trên vỏ ấm có ghi dòng chữ "có từ thời Lý" do đích thân Chế Lan Viên viết. Thanh Tịnh dừng lại nói:

- Chiếc ấm từ đời Lý của anh cho đó!

Chế Lan Viên nghe vậy rất lấy làm phấn khởi, liền quay sang giới thiệu về lai lịch của chiếc ấm. Thanh Tịnh bấy giờ mới thủng thỉnh:

- Chiếc ấm quả đúng là của thời Lý, nhưng mà là thời… Lý toét!

Lại một lần khác, Thanh Tịnh tiếp một ông bạn làm ở bảo tàng đến chơi. Trông thấy Thanh Tịnh có chiếc đĩa in hình mai hạc, trên đề câu thơ chữ Nôm "Mai là bạn cũ hạc là người quen", ông này bèn gạ Thanh Tịnh đổi chiếc đĩa ấy cho bên bảo tàng của mình vì bảo tàng "cũng có một cái y chang, nhưng nó… sứt".

Nhà thơ Thanh Tịnh im lặng. Ông nọ thấy thái độ nhà thơ như vậy liền chuyển hướng sang… gạ mua. Thanh Tịnh vờ hỏi giá bao nhiêu, ông nọ cho hay số tiền đủ mua mấy lít rượu. Biết mình gặp phải một tay "bợm", Thanh Tịnh giả bộ ngạc nhiên: "Đổi ư? Cái đĩa của ông cổ hơn cái này. Ông đổi cho tôi thật chứ? Đổi nhé?".

Ông nọ nghe vậy thì có vẻ ngần ngừ, có lẽ ông ta sợ "hố". Nghĩ ngợi một lát, ông ta xuống giọng hỏi nhỏ:

- Sao ông biết là chiếc đĩa của tôi cổ hơn?

Thanh Tịnh nói giọng thì thào, giả bộ sợ có người nghe được:

- Cổ hơn vì nó đã… sứt rồi. Cái này chưa sứt!