Thẻ BHYT - 'lá chắn' còn bỏ quên ở nhiều vùng đồng bào dân tộc thiểu số

Bảo hiểm Y tế (BHYT) từ lâu đã được xem là trụ cột của chính sách an sinh xã hội, là chiếc "phao cứu sinh" giúp người dân giảm thiểu gánh nặng chi phí khi gặp vấn đề sức khỏe. Đặc biệt, với những căn bệnh cần điều trị dài ngày và nhiều biến chứng như lao, BHYT không chỉ là sự hỗ trợ tài chính mà còn là cơ hội để người bệnh được chăm sóc đúng phác đồ, giảm nguy cơ lây lan và bảo vệ sức khỏe cộng đồng.

Tuy nhiên, tại nhiều khu vực, đăc biệt tại vùng có nhiều đồng bào dân tộc thiểu số sinh sống, tấm thẻ BHYT vẫn chưa thực sự hiện diện như một công cụ bảo vệ sức khỏe cho tất cả mọi người. Rào cản khiến người dân chưa tham gia và sử dụng thẻ BHYT không xuất phát từ một nguyên nhân đơn lẻ, mà hình thành từ sự đan xen giữa hoàn cảnh kinh tế, thông tin, văn hóa, thói quen và cả những vấn đề của đời sống chưa nhận được đầy đủ sự quan tâm.

Tấm thẻ nhỏ mang theo sự sống

Cuối tháng 11/2025, trong một buổi sàng lọc lao tại xã Ia Tul, huyện Ia Pa, tỉnh Gia Lai, anh Nay Gen bất ngờ nhận kết quả mình mắc lao phổi. Tại thời điểm chẩn đoán, anh không có thẻ BHYT. Phải đến khi nghe bác sĩ thông báo bệnh, gia đình mới vội vã đi mua, nhưng theo quy định, thẻ chỉ có hiệu lực sau 30 ngày kể từ khi thanh toán. Điều đó có nghĩa là giai đoạn ban đầu, cũng là thời điểm quan trọng và tốn kém của quá trình điều trị, anh Nay Gen buộc phải tự chi trả.

Do bệnh tình tiến triển nặng, từ Trung tâm Y tế huyện Ia Pa, anh được chuyển thẳng lên Bệnh viện Lao và Bệnh phổi Gia Lai để tiếp tục điều trị chuyên sâu. Với một gia đình sống dựa vào nghề làm nương rẫy, thu nhập bấp bênh, chưa bao giờ nghĩ đến chuyện dành dụm một khoản tiền lớn để chữa bệnh, những chi phí tạm ứng viện phí, ăn uống, đi lại trở thành gánh nặng vượt ngoài khả năng. Nỗi lo ấy không chỉ đè nặng lên anh Nay Gen mà còn là gánh nặng của cả gia đình, trong khi việc điều trị cần được tiến hành ngay lập tức để bảo đảm sức khỏe cho chính anh và những người xung quanh.

Câu chuyện của anh Nay Gen không phải là trường hợp cá biệt tại Ia Pa hay Gia Lai. Nhiều gia đình cũng ở trong hoàn cảnh tương tự, khi ranh giới giữa điều trị kịp thời và bỏ lỡ thời điểm chỉ là tấm thẻ BHYT. Với những bệnh truyền nhiễm như lao, việc trì hoãn điều trị không chỉ làm bệnh trở nặng mà còn tăng nguy cơ lây lan trong cộng đồng.

Rào cản không chỉ nằm ở chi phí

Trung bình mỗi năm, tỉnh Gia Lai ghi nhận khoảng 650 - 700 trường hợp mắc lao các thể, trong đó có hơn 400 bệnh nhân lao phổi và khoảng 40% người nhiễm lao tiềm ẩn trong cộng đồng. Lao mang theo gánh nặng chi phí lớn vì phải điều trị dài ngày, nhưng tại nhiều buôn làng nơi có đông đồng bào dân tộc thiểu số sinh sống, tấm thẻ Bảo hiểm Y tế vẫn chưa thực sự đến được với tất cả mọi người. Rào cản khiến người dân khó tiếp cận BHYT không chỉ nằm ở chi phí, mà bắt nguồn từ sự đan xen của điều kiện kinh tế, thông tin, văn hóa và những nếp sinh hoạt đã hình thành từ lâu trong cộng đồng.

Giai đoạn 2021-2025, khi nhiều địa phương trong cả nước đạt chuẩn nông thôn mới, nhiều xã tại Gia Lai cũng được điều chỉnh phân loại từ Vùng III - địa bàn đặc biệt khó khăn - sang Vùng II. Sự thay đổi này đồng nghĩa với việc người dân tại đây không còn thuộc nhóm được cấp thẻ BHYT miễn phí như trước. Dù Nhà nước vẫn hỗ trợ tới 90% chi phí thẻ, nhưng với những hộ khó khăn, đời sống còn nhiều thiếu thốn, khoản chi trả 10% còn lại vẫn vượt ngoài khả năng. Có gia đình năm sáu người nhưng không ai có BHYT, đơn giản vì “tiền ăn còn thiếu”, hoặc vì họ không biết phải mua thẻ ở đâu, mua như thế nào, và cho ai trong nhà.

Tại xã Phú Túc, chị Rơ Ô H’Duyên, một thành viên trong Mạng lưới Cộng đồng chấm dứt bệnh lao (CSET) - Mạng lưới do Trung tâm Hỗ trợ Sáng kiến Phát triển Cộng đồng (SCDI) xây dựng từ năm 2021, cho biết tỷ lệ tham gia BHYT từng có thời điểm không đến 50%. Những hộ trước đây quen với việc được cấp thẻ miễn phí nhiều năm liền, khi không còn được hỗ trợ, họ không biết chính sách đã thay đổi. Chỉ đến lúc đi khám, nhận ra thẻ đã hết hạn hoặc không còn giá trị, họ mới bối rối. “Rất nhiều người không biết mua BHYT như thế nào, cũng không rõ mua xong thì sử dụng ra sao,” chị Duyên chia sẻ.

Nhưng rào cản không chỉ đến từ chính sách hay kinh tế. Ở vùng đồng bào dân tộc thiểu số, nhiều người không biết chữ, không quen với thủ tục hành chính, lo sợ giấy tờ phức tạp hoặc e ngại đi xa vì không có phương tiện. Có gia đình mất giấy tờ tùy thân nhưng không dám đến xã xin cấp lại. Có trẻ nhỏ không làm được BHYT vì bố mẹ ly hôn, không đủ hồ sơ. “Có người nghi mắc lao nhưng vì không có thẻ, không có giấy tờ, họ chọn cách ở nhà chịu đựng. Khó khăn quá thì nằm nhà vậy thôi,” chị Duyên nói.

Khoảng cách địa lý cũng là một rào cản lớn. Nhiều buôn làng cách trung tâm y tế 20 - 40 km, mỗi lần tái khám là một hành trình tốn kém. Tiền xăng, tiền ăn uống, thậm chí người nhà phải nghỉ làm để chăm bệnh, tất cả đều là chi phí mà nhiều gia đình không gánh vác nổi. Trong khi đó, một bệnh nhân lao điều trị nội trú thường phải nằm viện ít nhất 20 ngày. Không có BHYT, những khoản chi phí này trở thành gánh nặng đè lên cả gia đình.

Cũng vì khó khăn trong việc đến cơ sở y tế, nhiều người chọn cách tự mua thuốc theo lời mách bảo, hoặc đến các phòng khám nhỏ để “thuận tiện và cho nhanh”. Đây là thói quen của nhiều người dân, khi họ tin rằng khám tư “được chăm sóc kỹ càng hơn” hoặc “đỡ mất thời gian chờ đợi”. Tuy nhiên, việc tự điều trị như vậy trì hoãn thời gian chẩn đoán và điều trị, dễ khiến bệnh tiến triển nặng, tăng nguy cơ kháng thuốc và lây lan trong cộng đồng.

“Người dân ở đây vẫn giữ suy nghĩ là chỉ khi nào mắc bệnh rồi mới cần BHYT. Nhưng lúc đó đi mua thì không kịp nữa,” chị Duyên chia sẻ. Đặc biệt đối với bệnh lao, việc chậm trễ vì không có BHYT khiến nhiều người rơi vào nguy hiểm: bệnh nặng thêm, chi phí tăng cao, và tăng nguy cơ lây lan đến gia đình và cộng đồng xung quanh.

Bảo hiểm Y tế - Lá chắn quan trọng trong phòng, chống lao

Lao là bệnh truyền nhiễm có thể điều trị được nếu được phát hiện và điều trị đúng phác đồ. Thế nhưng chi phí xét nghiệm, thuốc men, điều trị nội trú và các chi phí tiềm ẩn khác trong điều trị lao như bổ sung dinh dưỡng, đi lại, mất sức lao động khiến nhiều gia đình đối mặt với chi phí y tế thảm họa nếu không có sự hỗ trợ của BHYT. Khi đó, thẻ BHYT giúp người bệnh vượt qua rào cản tài chính để tiếp cận điều trị đầy đủ và kịp thời.

Các thành viên CSET như chị Duyên, với vai trò là cầu nối giữa cộng đồng và hệ thống y tế, đã góp phần giúp nhiều người hiểu rõ tầm quan trọng của BHYT.

Trong những buổi truyền thông về lao và vận động bà con tham gia BHYT, chị Duyên thường kể câu chuyện của chính gia đình mình. Sau khi không còn được cấp thẻ miễn phí, gia đình chị cũng dừng tham gia BHYT. Đến năm 2023, em trai chị bị tai nạn giao thông, cả nhà chuẩn bị trước một khoản tiền vì nghĩ rằng chỉ cần băng bó nhẹ, nhưng khi vào viện, bác sĩ yêu cầu tạm ứng chi phí gần gấp ba so với dự kiến ban đầu vì không có BHYT. “Lúc đó muốn mua cũng không kịp,” chị kể. Chính trải nghiệm ấy khiến chị nhận ra giá trị thật sự của BHYT và thôi thúc chị mang thông tin này đến từng gia đình trong thôn buôn.

“Trước kia mình cũng nghĩ giống bà con thôi: khỏe mạnh thì mua làm gì. Nhưng khi chuyện bất ngờ xảy ra, không có bảo hiểm thì đuối lắm. Kể câu chuyện nhà mình, bà con hiểu hơn nhiều so với việc chỉ nói lý thuyết,” chị chia sẻ.

Tại buôn Tân Túc, chị và các thành viên CSET phải đi từng nhà, hướng dẫn từng bước để người dân biết làm thủ tục, biết nơi nộp hồ sơ, biết khi thẻ hết hạn cần gia hạn ra sao. Với những hộ khó khăn nhất, chị cùng SCDI tìm cách kết nối với các cơ quan, mạnh thường quân, quỹ hỗ trợ hiện hành giúp người dân tham gia BHYT. “May mắn là giờ Nhà nước có hỗ trợ mua BHYT cho đồng bào một số xã, nhưng nếu không có người hướng dẫn tận nơi, bà con vẫn rất khó tiếp cận,” chị nói.

Tính đến tháng 5/2025, tỷ lệ người dân tộc thiểu số tham gia BHYT ở Gia Lai đạt 89,34%. Đây là nỗ lực rất lớn của địa phương trong bao phủ thẻ BHYT, tuy nhiên, sẽ cần sự vào cuộc hơn nữa của các bên để BHYT thực sự đến với những người khó khăn nhất, tạo điều kiện để người bệnh tiếp cận điều trị, khuyến khích họ tuân thủ phác đồ, giảm nguy cơ lây lan và tái phát bệnh trong tương lai.

Những rào cản trong tham gia BHYT không chỉ là vấn đề thủ tục hay kinh tế, mà là những câu chuyện đời thường, gắn với nhận thức, văn hóa và trải nghiệm sống của người dân. Để BHYT thực sự trở thành “lá chắn” bảo vệ sức khỏe cho tất cả mọi người, cần sự phối hợp giữa truyền thông hiệu quả, nâng cao chất lượng dịch vụ, cải thiện thủ tục hành chính và đặc biệt cần sự tham gia của các thành viên CSET, những người hiểu cộng đồng, mang theo nhiệt huyết và nỗ lực, kiên trì đồng hành và hỗ trợ những người gặp khó khăn nhất.

BHYT không chỉ giúp người bệnh bớt gánh nặng, mà còn bảo vệ sức khỏe cho cả cộng đồng và giảm chi phí y tế dài hạn, là bước quan trọng trong nỗ lực đạt bao phủ chăm sóc sức khỏe toàn dân. Khi mỗi người dân đều có thẻ BHYT và biết cách sử dụng, Việt Nam có thể xây dựng một cộng đồng khỏe mạnh, công bằng, tiến gần hơn đến mục tiêu chấm dứt hoàn toàn bệnh lao vào năm 2035.