Trầm cảm sau sinh: Kẻ thù thầm lặng đe dọa sức khỏe mẹ và bé

Làm mẹ là một hành trình ngọt ngào nhưng cũng đầy gian nan. Sau những giờ phút vượt cạn, điều người mẹ cần không chỉ là nghỉ ngơi để phục hồi thể chất mà còn là sự chăm sóc cho tinh thần. Thế nhưng, sức khỏe tâm thần sau sinh - một yếu tố sống còn trong hành trình nuôi dưỡng một đứa trẻ khỏe mạnh và hạnh phúc - lại thường xuyên bị xem nhẹ. Trong đó, trầm cảm sau sinh là kẻ thù thầm lặng, âm thầm nhưng để lại những hậu quả nghiêm trọng, không chỉ với người mẹ mà còn ảnh hưởng lâu dài đến con trẻ.

Theo ThS.BS Phan Thu Hằng - Khoa Phụ Ung thư, BV Phụ sản Trung Ương, Giảng viên bộ môn Phụ sản Trường ĐH Y Hà Nội, trầm cảm sau sinh là một tình trạng tâm lý phức tạp với nhiều cấp độ khác nhau. Dù nhẹ hay nặng, nó đều để lại những hệ lụy nhất định đối với người mẹ cũng như với em bé của mình. Hậu quả nhiều hay ít sẽ phụ thuộc vào mức độ trầm cảm của người phụ nữ đó đến đâu.

Những hậu quả đầu tiên có thể thấy đối với người mẹ là cảm giác buồn chán, cô đơn, thất vọng, hoài nghi về bản thân. Những cảm giác lo lắng bồn chồn như vậy sẽ khiến người phụ nữ càng ngày càng mất ngủ. Nó tạo thành một vòng xoáy bệnh lý: sự lo lắng và bồn chồn khiến người mẹ, mệt mỏi. Khi ở cạnh con, người mẹ sẽ cảm thấy không thoải mái, không thể toàn tâm toàn ý chăm sóc em bé, không thể vui vẻ, không có nguồn năng lượng tích cực để truyền sang con của mình. Cảm giác đau đớn, bi quan và mệt mỏi khiến người phụ nữ cảm thấy rằng việc ở cạnh con như là một sự miễn cưỡng. Người mẹ không còn cảm thấy hạnh phúc với việc "làm mẹ".

Bác sĩ Hằng nhấn mạnh: "Hệ quả là quá trình phục hồi thể chất của người mẹ diễn ra rất lâu. Khi đó, cơ thể bị tổn thương cả về thể chất lẫn tinh thần. Người mẹ bị trầm cảm sau sinh sẽ có lượng sữa mẹ giảm sút so với những người mẹ có tâm lý vui vẻ. Tâm lý chính là yếu tố cực kỳ quan trọng, yếu tố then chốt quyết định việc người mẹ có đủ sữa cho con bú hay không. Một người mẹ mang tâm lý mệt mỏi, tuyệt vọng, buồn chán thì kể cả khi đang cho con bú, việc ôm ấp trẻ trong tay cũng không thể hiện được sự tràn đầy yêu thương, không thể hiện được cử chỉ âu yếm hay sự kết nối như những người mẹ có tâm lý ổn định."

Bên cạnh đó, trầm cảm sau sinh không chỉ ảnh hưởng đến người mẹ. Với người mẹ, đó là sự hồi phục thể chất chậm, là lượng sữa giảm sút. Chưa kể khi cơ thể buồn chán, mệt mỏi thì sẽ sản sinh ra những hormone tiêu cực, làm tăng phản ứng viêm trong cơ thể. Những phản ứng viêm này có thể là tắc tia sữa, viêm nội mạc tử cung, viêm vết khâu tầng sinh môn, hay nhiễm trùng đường tiểu. Những sự khó chịu này sẽ lại một lần nữa công kích vào cơ thể người phụ nữ, làm cho tình trạng trầm cảm trở nên nặng hơn, đi đến cao trào. "Khi đó, ngay cả trong lúc đang cho con bú, người phụ nữ vẫn có thể cảm thấy tuyệt vọng, chán nản đến mức không còn thiết tha với vai trò hay thiên chức làm mẹ. Và hậu quả khủng khiếp nhất là người mẹ có thể làm hại đứa trẻ hoặc bản thân mình", bác sĩ Hằng cảnh báo.

Đối với em bé, nếu có người mẹ tích cực, vui tươi, cảm thấy hạnh phúc và tràn trề sinh lực, thì khi được mẹ ôm ấp, đứa trẻ sẽ cảm nhận được tình yêu thương. Tuy còn nhỏ, nhưng trẻ sơ sinh có khả năng cảm thụ tâm lý, tình cảm rất nhạy bén. Nếu người mẹ ôm con mà không thể hiện được tình yêu thương bản năng, đứa trẻ sẽ cảm nhận được. Em bé sẽ biết rằng mẹ đang căng thẳng, đang chán nản hay đau buồn. Cảm xúc của người mẹ hoàn toàn có thể ảnh hưởng đến trẻ sơ sinh. Và hậu quả tâm lý đối với đứa trẻ là hoàn toàn có thật.

ThS.BS. Phan Thu Hằng nhận định: "Những đứa trẻ có mẹ bị trầm cảm sau này khi lớn lên cũng sẽ có thể gặp các vấn đề về tâm lý tương tự như mẹ mình. Đó là lý do vì sao hiện nay có rất nhiều trẻ nhỏ gặp vấn đề tâm lý: nhẹ thì tự kỷ, nặng hơn thì tăng động, hoặc khó khăn trong tiếp cận môi trường xung quanh, khó khăn trong kết nối bạn bè, hòa nhập cộng đồng, giao tiếp với cô giáo hay anh chị em. Bản chất là đứa trẻ đã bị tổn thương tâm lý, cảm xúc ngay từ khi mới sinh, khi ở gần người mẹ bị trầm cảm.

Tâm lý tiêu cực của người mẹ sẽ ảnh hưởng đến đứa trẻ không chỉ trong vài tháng sau sinh mà còn kéo dài rất lâu sau này. Khi những ngày tháng đau đớn, khổ sở đầu đời qua đi, người mẹ có thể dần hồi phục, quay trở lại công việc, cuộc sống, thì tình trạng trầm cảm cũng có thể được buông bỏ. Nhưng với đứa trẻ, sự non nớt về tâm lý khiến bé không có khả năng tự xử lý cảm xúc tiêu cực. Trẻ chỉ tiếp nhận những tín hiệu đau đớn từ mẹ và dần hình thành tính cách và tâm lý tiêu cực. Khi lớn lên, những đứa trẻ này sẽ rất vật vã, khổ sở trong việc kiểm soát cảm xúc. Nếu may mắn, các em sẽ được cộng đồng, người thân, bạn bè giúp đỡ để vượt qua. Nhưng nếu không, các em có thể mang theo tổn thương tâm lý đó đến tuổi dậy thì, thậm chí đến khi trưởng thành.

Vì vậy, trầm cảm sau sinh của người mẹ không chỉ để lại hậu quả ngắn hạn, mà là hệ quả dài hạn, kéo dài lên tâm lý, tính cách, cảm xúc của đứa trẻ mãi về sau, đến khi bước vào xã hội, cộng đồng."

Dẫu vậy, việc nhận diện sớm và có biện pháp hỗ trợ đúng cách có thể giúp người mẹ vượt qua trầm cảm sau sinh một cách hiệu quả. Theo ThS.BS Phan Thu Hằng. vấn đề lớn nhất hiện nay là trầm cảm sau sinh thường bị bỏ qua, chẩn đoán nhầm hoặc không được chẩn đoán. Nhiều gia đình cho rằng những biểu hiện như buồn chán, hay khóc, cáu giận, mất ngủ là bình thường sau sinh, do mệt mỏi hoặc thiếu kinh nghiệm làm mẹ. Chính sự chủ quan này khiến người mẹ bị bỏ rơi trong những cơn khủng hoảng tinh thần.

Bác sĩ Hằng chia sẻ: "Tôi vẫn nhớ một trường hợp cách đây khoảng 3-4 tháng, khi tôi vừa sinh con xong và quay trở lại đi làm. Hôm đó, tôi ngồi ở phòng khám thì có một người mẹ trẻ đến gặp tôi. Cô ấy mới sinh con được một tháng. Chỉ cần nhìn sắc mặt và biểu cảm của cô ấy, tôi đã cảm nhận được cô ấy đang có vấn đề. Tôi chưa hỏi gì nhưng đã linh cảm được điều đó. Khi tôi vừa khẽ hỏi một câu, nước mắt cô ấy đã chan chứa như mưa. Cô ấy bảo rằng không biết vì sao mình khóc, chỉ cảm thấy nước mắt cứ dâng lên và tuôn trào. Cô ấy không lý giải nổi lý do.

Tôi được biết em bé của cô ấy là một em bé "khó tính". Có những đứa trẻ khi ra đời đã có cá tính riêng: có bé hiền hòa, dễ chịu, cảm thấy an toàn và dễ thích nghi với môi trường mới - những bé này thường được gọi là "thiên thần". Nhưng ngược lại, có những bé rất nhạy cảm, khó tính. Các bé này cảm thấy môi trường bên ngoài thiếu an toàn và phản ứng duy nhất là... khóc. Mà khóc là cách duy nhất trẻ sơ sinh biểu đạt nhu cầu. Người mẹ phải như thầy bói, vắt óc suy đoán xem con khóc vì đói, vì lạnh, vì bẩn, vì muốn được bế hay vì điều gì khác.

Người mẹ trẻ ấy nói với tôi rằng em bé cứ khóc mãi, ngày này sang ngày khác, đến mức khàn tiếng. Gia đình rất xót ruột. Cô ấy cho con bú cũng không được. Mỗi lần vạch áo ra là em bé khóc toáng lên. Cô ấy cảm thấy không thể cho con bú - mà đây lại là thiên chức duy nhất của người mẹ. Không làm được điều đó khiến cô ấy cảm thấy thất vọng, buồn bã, và nản lòng. Dù có sự hỗ trợ rất lớn từ gia đình, đặc biệt là chồng - người luôn bên cạnh vỗ về - nhưng người mẹ vẫn rơi vào trạng thái trầm cảm."

Cuộc nói chuyện giữa bác sĩ Hằng và nữ bệnh nhân kéo dài khoảng nửa tiếng. Trong suốt thời gian đó, cô ấy khóc rất nhiều. "Tôi trò chuyện, trấn an và đưa ra một vài lời khuyên, thì cô ấy có thể vơi đi phần nào. Nhưng chỉ cần nghĩ đến việc phải quay về đối diện với em bé, nước mắt lại trào ra. Đó thực sự là hình ảnh của một người mẹ đang bị trầm cảm", BS Hằng nói thêm.

Theo bác sĩ Hằng, chăm sóc sức khỏe tinh thần cho người mẹ sau sinh cần sự phối hợp đồng bộ của cả nhân viên y tế, gia đình và chính người mẹ. Nhân viên y tế cần quan sát, trò chuyện và hỏi han sản phụ thường xuyên, không chỉ tập trung vào tình trạng thể chất mà còn quan tâm đến biểu hiện tâm lý. Gia đình, đặc biệt là người chồng, cần có mặt, lắng nghe, động viên, chia sẻ việc chăm sóc trẻ và hỗ trợ việc nhà để người mẹ được nghỉ ngơi. Còn chính người mẹ cũng cần cho phép bản thân được yếu đuối, thừa nhận rằng mình chưa thể hoàn hảo ngay lập tức, đồng thời học cách chủ động nói ra nhu cầu và cảm xúc của mình.

Bác sĩ Phan Thu Hằng không chỉ là một chuyên gia trong lĩnh vực chăm sóc sức khỏe sản phụ khoa, mà còn là một người mẹ từng đi qua chính những trải nghiệm mà nhiều sản phụ đang đối mặt. Chị chia sẻ rằng khi sinh con đầu lòng, bản thân cũng từng rơi vào trạng thái trầm cảm. "Tôi nhớ có những đêm, vừa ôm con cho bú, tôi vừa khóc. Cảm giác cô đơn, tủi thân cứ trào lên không kiểm soát được," chị kể.

Điều đáng nói là, không chỉ riêng chị - mà rất nhiều đồng nghiệp là bác sĩ trẻ, dù hiểu rất rõ về trầm cảm sau sinh trên sách vở, vẫn không tránh khỏi cảm xúc đó khi trở thành mẹ. Chính trải nghiệm cá nhân này giúp chị thêm thấu cảm với những bệnh nhân đang trong giai đoạn hậu sản.

"Với những người mẹ đang khóc thầm mỗi đêm, đang cảm thấy hoang mang và đơn độc, tôi muốn họ biết rằng họ không hề lẻ loi. Những cảm xúc ấy là hoàn toàn bình thường. Không có gì phải xấu hổ hay che giấu. Người mẹ nào cũng xứng đáng được lắng nghe, được sẻ chia và được yêu thương," bác sĩ Hằng nhấn mạnh.

Theo bác sĩ Phan Thu Hằng, dù là trầm cảm ở mức độ nhẹ hay nặng thì đều cần được quan tâm và hỗ trợ. Việc được nói ra, được ai đó lắng nghe một cách chân thành không chỉ giúp người mẹ nhẹ lòng hơn, mà còn có thể trở thành bước khởi đầu để vượt qua giai đoạn khó khăn. "Làm mẹ là một hành trình đầy ngọt ngào, nhưng cũng vô cùng gian nan. Và không ai nên phải đi qua hành trình ấy một mình," chị nói.

Việc chăm sóc sức khỏe tinh thần cho mẹ không cần bắt đầu bằng những việc lớn lao. Đôi khi, chỉ cần một bữa ăn nóng, một giấc ngủ yên, một câu hỏi quan tâm từ người thân, một ánh mắt động viên từ bác sĩ cũng có thể khiến người mẹ cảm thấy mình không đơn độc. Điều quan trọng nhất là tạo ra một môi trường an toàn và đầy tình yêu thương, để người mẹ được là chính mình, được hồi phục, được làm mẹ một cách trọn vẹn nhất.

Chăm sóc sức khỏe tinh thần cho bà mẹ sau sinh không chỉ là trách nhiệm y tế mà còn là sự cam kết của toàn xã hội trong việc bảo vệ thế hệ tương lai. Một đứa trẻ được sinh ra không chỉ cần đủ sữa, đủ tã, đủ quần áo, mà còn cần một người mẹ khỏe mạnh cả về thể chất lẫn tinh thần. Khi người mẹ hạnh phúc, đứa trẻ sẽ lớn lên trong một mái ấm thực sự, nơi tình yêu bắt đầu từ những điều nhỏ nhất.

Mai Hoa