Bà Xẩm Hà Thị Cầu rũ nợ trần gian...

Xẩm của bà Cầu là xẩm chợ, tức là một thứ điển hình nhất cho cuộc đời của những người hát xẩm, khiếm thị, nay đây mai đó làm nghề hát rong, lấy tiếng hát nuôi thân. Không phải là hành khất, ăn mày ăn xin ở đầu đường xó chợ, họ là những “nghệ sĩ dân gian” mà sân khấu chỉ là một manh chiếu trải ở góc chợ, bến đò, sau này tiến lên một bước là sân nhà ga, bến tàu điện nơi thành thị.

Để nói về cuộc đời bà, không có gì đắt giá hơn là hình ảnh của cánh bèo trôi lênh đênh trên mặt nước trong điệu xẩm Hà Liễu mà bà thường hát: “Mặt nước cánh bèo, bấy lâu nay mặt nước lại cánh bèo. Ðã từng lưu lạc, đã từng lưu lạc để nhiều điều vất vả gian truân. Ông trời cao có thấu tình chăng. Trời mấy cao có thấu tình chăng. Ðời người mấy lúc gian truân mà già...”.

10 tuổi, từ Nam Định, bà bắt đầu đi hát theo cha mẹ. Cha mất, hai mẹ con về với gánh hát của ông Trùm xẩm Chánh Trương Mậu ở đất Yên Mô, Ninh Bình. 16 tuổi, bà làm vợ lẽ thứ 18 của ông Trùm 49 tuổi. Sinh nở 7 lần, vì nghèo đói nên chỉ giữ được 3, rồi cũng vì nghèo đói mà cho mất một, chỉ còn có 2, con trai đi làm công nhân xa, con gái ở nhà lấy chồng nuôi mẹ bằng công việc nhà nông vất vả.

Giáo sư Trần Văn Khê, trong một lần gặp gỡ vào năm 1987, đã vô cùng thán phục tài nghệ của bà Hà Thị Cầu. Trong hồi ký của mình ông viết: “Cuộc gặp gỡ với cụ tuy ngắn ngủi (2 tiếng đồng hồ) đã cho tôi thấy một nghệ thuật có chiều sâu, bài bản rất phong phú, nội dung không chỉ là tình hiếu thảo, tình mẫu tử, tình phu thê, kể cả tình đôi lứa, mà còn rất nhiều bài hát mới”.

Nhưng tài năng là vậy, quý báu là vậy, mà cả đời, có lẽ thứ mà bà Cầu biết ơn nhất, không phải tấm bằng nghệ nhân dân gian hay Nghệ sĩ ưu tú được phong tặng, mà chính là manh chiếu, là cây đàn nhị đã nuôi sống bà và những đứa con qua bao trận đói. Bà kể, năm 1945, người chết đầy đường nhưng tôi không chết, vì tôi có tiếng hát, còn hát được là còn có được miếng ăn qua ngày. Lúc có tiền thì người ta cho tiền, lúc không có tiền thì người ta dúi cho bát cơm, tôi không dám ăn mà đùm lấy mang về cho đứa con gái 5 tuổi ở nhà.

Cuộc đời bà xẩm đầy nước mắt, chồng chung, 4 lần con chết, 1 lần dứt ruột cho con đi vì nghèo, mà sao tiếng hát bà vẫn trong vắt, vẫn vang rền và nảy hạt như không hề bị những phiền lụy của thời gian vấy bụi. Có người hỏi bà, bao nhiêu môn nghệ thuật không theo, lại theo cái món xẩm này làm chi cho nghèo suốt một đời?

Trước câu hỏi ấy, bà xẩm cười khơ khơ, bà bảo: “Kiếp nhân sinh ba vạn chín ngàn ngày, giàu có cũng được đến trăm tuổi là hết, tham làm chi hả cháu?”. Bà vui vẻ và trân trọng nhặt từng đồng tiền lẻ người đi chợ thả vào cái nón mê sau một cuộc trình diễn. Giữa bốn góc chiếu, bà có thế giới riêng của bà, bà được hát, được đàn theo phong cách ngẫu hứng của các nghệ sĩ dân gian, chẳng phải sợ hãi lụy phiền ai.

Hết một canh hát, có chút tiền, thể nào bà cũng mua một cút rượu con con, (bà biết uống từ năm lên 10, từ khi biết cầm chiếc thau đồng để xin tiền đi theo gánh hát), uống rồi buồn hơn, bà ngồi bó gối trong ngôi nhà xập xệ của vợ chồng người con gái.

Bóng bà xẩm in lên vách tường dán đầy vỏ bao xi măng, lần nào uống xong bà cũng nhắc lại chuyện vì nghèo mà phải dứt ruột cho con đi. Rồi bà lại cất lên tiếng hát, một điệu hát bi thương tôi chẳng biết tên, kêu than những người phụ nữ phải thương lấy nhau cùng.

Từ trước tết Quý Tỵ, bà nằm bẹp một chỗ, chỉ húp cháo cầm hơi, lúc tỉnh lúc mê. Đạo diễn Lương Đình Dũng- người làm bộ phim tài liệu “Xẩm đỏ” về bà kể lại: “Xuống thăm bà, lòng tôi buồn mênh mang, vì người nghệ sĩ như bà một đời chỉ có tiếng hát, vậy mà bây giờ nằm một chỗ, không nói được, không hát được, không cầm được cây nhị, thì hỏi còn gì để mà thiết tha nữa đây?”.

Gần 90 năm trên đời, bà sống trong nghèo khó, không một đồng trợ cấp từ Nhà nước, dù đã nhiều lần được xưng tụng “báu vật dân gian sống”. Nhà nghiên cứu Bùi Trọng Hiền ngậm ngùi nói: “Cứ trông vào cuộc đời bà Cầu thì còn ai dám theo nghề hát xẩm? Còn ai dám lao vào để gánh vác nhiệm vụ giữ gìn di sản văn hóa của cha ông? Nếu như chỉ trích một khoản rất nhỏ từ tiền xây “nhà hát” hoặc “khu du lịch” văn hóa cổ truyền…để đầu tư thỏa đáng cho chính các “báu vật sống” và học trò của họ thì nguy cơ không có truyền nhân của cổ nhạc không đến nỗi bi đát như hiện nay”.

Tôi chợt nghĩ nếu được sinh ra ở một đất nước khác, bà xẩm có khổ thế này không? Có phải sống trong một ngôi nhà ẩm thấp dán quanh tường bằng vỏ bao xi măng, có phải bó gối nhìn ra ngoài cửa sổ những ngày mưa, chờ ngày tạnh ráo để ôm chiếu ra ngôi chợ gần đó ngồi hát nuôi thân?

Dẫu thế nào thì tất cả bây giờ đã trở thành vô nghĩa với bà rồi. Bao nhiêu người hứa hẹn nuôi bà để học nghề, rồi cũng lặn mất tăm mất tích sau những lời có cánh. Dù đời có bạc bẽo với bà xẩm đến đâu, thì cũng không thể khiến bà đau hơn được những lần khóc mấy đứa con thơ bỏ mạng vì nghèo.