Mất cân bằng giới tính khi sinh ở Hà Nội (2): Nguyên nhân sâu xa và rào cản nhận thức

Mất cân bằng giới tính khi sinh ở Hà Nội (1): Thách thức lớn cho an sinh và chất lượng dân số Thủ đô

GĐXH - Hà Nội, Thủ đô với gần 8,8 triệu dân đã đạt được mức sinh thay thế lý tưởng (khoảng 2,1 con/phụ nữ) và đang phấn đấu tiếp tục duy trì mức sinh thay thế trong năm 2025 và những năm tiếp theo. Tuy nhiên, đằng sau thành tựu này, thành phố đang phải đối mặt với một thách thức lớn và dai dẳng là tình trạng mất cân bằng tỉ số giới tính khi sinh.

Tỉ số giới tính khi sinh (TSGTKS) cao ở một số khu vực ngoại thành Hà Nội cho thấy cuộc chiến thay đổi nhận thức còn nhiều chông gai.

Khi tư tưởng "trọng nam" vẫn đè nặng suy nghĩ "phải sinh được con trai"

Hệ lụy của sự chênh lệch tỉ số  giới tính khi sinh sẽ có những tác động không tốt đến quá trình phát triển kinh tế xã hội, gây ra tình trạng "nam thừa, nữ thiếu". Chính điều này khiến câu chuyện về vài triệu đàn ông không có khả năng tìm bạn đời, rồi câu chuyện về bạo lực tình dục, mại dâm sẽ trở nên ngày càng khó đối phó hơn khi mà xã hội thừa một lượng nam giới trong độ tuổi sinh đẻ. Nhiều chuyên gia lĩnh vực dân số cảnh báo, dự tính đến năm 2050, Việt Nam sẽ có khoảng từ 2,3 - 4,3 triệu nam giới không tìm được vợ.

Những sự việc phụ nữ và trẻ em gái bị bắt cóc, bán sang Trung Quốc là cảnh báo về hệ lụy MCBGTKS. Cùng với đó, nhiều vụ bạo lực gia đình xảy ra trên cả nước xuất phát từ việc không có con trai. Rồi những người vợ phải chịu muôn vàn áp lực từ phía chồng, gia đình nhà chồng. Người vợ phải mang thai rồi phá thai hết lần này đến lần khác cho đến khi nào đẻ được con trai thì thôi. Tất cả những điều đó dẫn tới người phụ nữ bị ảnh hưởng cả về thể chất, tinh thần, tình cảm…

Nguyên nhân cốt lõi và trực tiếp nhất dẫn đến việc lựa chọn giới tính khi sinh chính là tư tưởng "trọng nam khinh nữ" và "phải có con trai nối dõi tông đường" vẫn còn chi phối mạnh mẽ các gia đình Việt Nam, đặc biệt là ở khu vực nông thôn và ven đô. Theo TS Khuất Thu Hồng - Viện trưởng Viện Nghiên cứu phát triển xã hội, bất bình đẳng giới chính là nguyên nhân sâu xa dẫn tới mất cân bằng giới tính khi sinh. Nhiều gia đình vẫn còn nghĩ: "Chỉ có con trai mới là người được thờ cúng tổ tiên, nối dõi tông đường"; "Phải có con trai mới là người thành đạt"; "Con gái là con người ta"... từ đó thôi thúc việc cố đẻ bằng được con trai.

Cùng với đó, luật pháp, chính sách an sinh xã hội của nước ta vẫn còn dựa rất nhiều trên những thực hành truyền thống như bố mẹ già phải sống với con trai cả. Nhiều người già vẫn còn phải sống phụ thuộc con, nhất là con trai. 

Chị Đào Thị Thanh H, thôn Vĩnh Xương, xã Phúc Sơn, Hà Nội, sinh 3 con. Con gái đầu đang học lớp 10, con gái thứ hai học lớp 5 và con trai 5 tuổi. Gia đình chị không mấy khá giả, cuộc sống vốn đã chật vật, việc sinh thêm cháu thứ ba càng khiến kinh tế thêm phần eo hẹp. Chị H. chia sẻ: "Sau khi sinh hai con gái, tôi vẫn cố gắng sinh thêm con trai. Ở quê, quan niệm phải có con trai nối dõi tông đường vẫn còn nặng nề. Hơn nữa, chồng tôi là con trưởng, nên cả hai vợ chồng đều mong có "nếp có tẻ" để trọn vẹn". Nhưng sau khi sinh thêm con thứ ba, chị mới thấy mọi thứ không đơn giản. Việc chăm sóc, nuôi dạy ba đứa nhỏ khiến kinh tế gia đình gặp nhiều khó khăn. Chồng chị thường xuyên đi làm xa, mọi việc lớn nhỏ trong nhà chị đều gánh vác từ chăm con, dạy con đến lo toan chi tiêu hằng ngày. 

Con trai được mặc định là người thừa kế họ và gánh vác việc thờ cúng tổ tiên, đảm bảo vị thế xã hội và tâm linh của cha mẹ khi về già. Nhiều cặp vợ chồng, đặc biệt là khi đã có 1-2 con gái, phải chịu áp lực vô hình từ gia đình, dòng họ, và cộng đồng để tiếp tục sinh con cho đến khi có con trai.

Mặc dù xã hội đã thay đổi, quan niệm về con trai là nguồn lao động chính và trụ cột gia đình trong tương lai vẫn tồn tại. Ngược lại, việc sinh con gái đôi khi bị coi là "mất vốn" vì con gái sẽ theo chồng.

Việc thiếu vắng sự bình đẳng thực chất trong phân công lao động, quyết định tài chính và quyền thừa kế trong gia đình đã tác động tiêu cực đến quyết định sinh con. Chừng nào phụ nữ và trẻ em gái chưa được đối xử công bằng tuyệt đối trong mọi mặt đời sống, chừng đó MCBGTKS còn khó giảm thiểu.

Lạm dụng khoa học công nghệ: Cánh cửa "lách luật"

Sự phát triển của khoa học kỹ thuật, đặc biệt là công nghệ siêu âm và các phương pháp chẩn đoán trước sinh, đã vô tình trở thành công cụ giúp hiện thực hóa mong muốn sinh con trai.

Mặc dù pháp luật nghiêm cấm việc phổ biến, mua bán, sử dụng các hình thức xác định giới tính thai nhi, nhưng trên thực tế, các hành vi "lách luật" vẫn diễn ra tinh vi. Các cơ sở y tế tư nhân, phòng khám siêu âm vẫn có thể thông báo giới tính thai nhi qua các mã ký hiệu bí mật hoặc dùng ngôn ngữ bóng gió để gợi ý cho thai phụ.

Hơn nữa, chế tài xử phạt cá nhân, đơn vị tiết lộ giới tính thai nhi cũng còn nan giải. Cơ quan chức năng khó có thể kiểm tra, xử phạt khi có rất nhiều cách "lách luật" để các cá nhân, cơ sở này thông báo cho người dân về giới tính thai nhi.

Việc phát hiện và xử lý vi phạm trong lĩnh vực này vô cùng khó khăn do tính chất nhạy cảm và bí mật. Việc kiểm tra, thanh tra định kỳ chưa đủ sức răn đe. Đây là một rào cản lớn trong việc kiểm soát tỷ số giới tính khi sinh từ góc độ pháp lý.

Tại khoa Phụ sản, Bệnh viện đa khoa Phúc Thọ các y, bác sĩ vẫn gặp những trường hợp phụ nữ đến khám thai trong lo lắng, mang nặng tâm lý phải sinh được con trai. Bác sĩ Doãn Thanh Hương, khoa Phụ sản, Bệnh viện đa khoa Phúc Thọ chia sẻ: "Trong quá trình thăm khám và tư vấn sinh sản tại bệnh viện, tôi gặp trường hợp phụ nữ mang tâm lý nặng nề về giới tính thai nhi. Đặc biệt là những cặp vợ chồng đã có hai con gái thì việc sinh thêm con trai là mong muốn của họ. Có người bằng mọi cách để có con trai nên đã nghe theo lời mách bảo dân gian hoặc các dịch vụ chọn giới tính. Chúng tôi luôn kiên trì tư vấn, giúp các gia đình hiểu rõ rằng việc can thiệp để lựa chọn giới tính thai nhi là hành vi vi phạm pháp luật và đạo đức, đồng thời tiềm ẩn nhiều rủi ro y khoa, ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe phụ nữ khi nạo phá thai và những hệ lụy về MCBGTKS... Mỗi đứa trẻ, dù là trai hay gái, đều là món quà vô giá".

TS Khuất Thu Hồng cho rằng, Quỹ Dân số Liên Hợp Quốc coi việc lựa chọn giới tính thai nhi khi sinh là một trong những dạng bạo lực giới rất nghiêm trọng. Thực tế vẫn còn rất nhiều cặp đôi tìm đủ mọi cách sinh được con trai và tình trạng nạo phá thai để lựa chọn giới tính thai nhi còn phức tạp.

Chính phủ, các cơ quan, ban ngành dù hiện đã có những chương trình, dự án, hoạt động truyền thông để thay đổi nhận thức của người dân cũng như việc cấm và sẽ xử phạt hành chính đối với các cá nhân, tổ chức thông báo giới tính của thai nhi trong quá trình khám thai nhưng xu hướng vẫn gia tăng.

Rào cản nhận thức và những điểm sáng 

Trong nhiều năm quaa, Chi cục Dân số, Trẻ em và Phòng, chống tệ nạn xã hội Hà Nội đã triển khai nhiều chương trình tuyên truyền, nhưng hiệu quả thay đổi nhận thức không đồng đều.

Vấn đề đâu tiên cần nói ở đây là rào cản về tiếp cận: Công tác truyền thông chưa đủ sức nặng và tần suất để thay đổi một quan niệm đã ăn sâu qua hàng trăm năm. 

Vấn đề tiếp theo là việc tuyên truyền vẫn cần tập trung hơn vào vai trò của nam giới và người cao tuổi trong việc thúc đẩy bình đẳng giới, bởi họ là những người có tiếng nói quyết định trong việc sinh con của các cặp vợ chồng trẻ.

Việc vận động ở các vùng sâu, vùng xa của Thủ đô vẫn gặp nhiều khó khăn do khoảng cách địa lý và đặc trưng văn hóa.

Tuy nhiên, vẫn có những địa phương trên địa bàn Hà Nội làm tốt công tác truyên truyền, cho thấy giải pháp nằm ở sự quyết liệt và đổi mới trong cách làm.

Mê Linh và Sóc Sơn từng là những "điểm nóng" về TSGTKS. Nhờ sự vào cuộc đồng bộ của chính quyền, các đơn vị này đã tăng cường các hoạt động tư vấn tiền hôn nhân và đẩy mạnh truyền thông trên loa truyền thanh xã, tập trung vào giá trị của trẻ em gái.

Phường Bạch Mai đạt mức cân bằng giới tính gần lý tưởng (khoảng 107 trẻ trai/100 trẻ gái). Thành công của phường này đến từ việc thực hiện đồng bộ các hoạt động tuyên truyền và biểu dương gia đình nuôi dạy con tốt (không phân biệt con trai, con gái).

Theo ý kiến của nhiều chuyên gia xã hội học, chỉ có thể giải quyết dứt điểm vấn đề MCBGTKS khi chúng ta thực sự xây dựng được một xã hội mà ở đó "con gái cũng có thể làm được mọi thứ con trai làm được", từ việc thừa kế tài sản đến việc chăm sóc cha mẹ già.