eMagazine

NSND Khải Hưng sinh năm 1948, tuổi Mậu Tý, mệnh Hỏa, cụ thể là mệnh Tích Lịch Hỏa (lửa sấm sét) nên trên phim trường, ông được ví như "hổ dữ" và không phải dễ gần. Ai chưa quen với phong cách làm việc và cách nói của ông rất dễ toát mồ hôi hột. Quen rồi sẽ thấy đằng sau những câu "roi vọt" ấy là một con người nặng tình, giản dị và gần gũi. Với VTV, trong 40 năm làm nghề, ông đã có một hành trình trọn vẹn và hết mình.

Một ngày cuối tuần, NSND Khải Hưng đã dành cho chúng tôi cuộc trò chuyện tại nhà riêng của ông. Ngôi nhà khang trang, rộng rãi vốn nằm trong ngõ, nay mở rộng đường thì nhà ông trở thành nhà mặt phố. Ông cho thuê một phần, phần lớn không gian ông dành để tận hưởng cuộc sống tuổi hưu an yên bên gia đình.

Cả cuộc đời dành cho phim ảnh nhưng trong chốn nương náu của ông, rất khó để nhận ra dấu vết của một đạo diễn từng có tới 40 năm làm phim truyền hình. Phòng khách khá rộng rãi, bày biện rất ít đồ, chừa chỗ cho không gian sống và ánh sáng ngập tràn. Ngoài bộ bàn ghế chỉ có 2 món đồ là chiếc đàn piano và tấm ảnh gia đình 3 thành viên. Không ảnh phim, bằng khen, giải thưởng như lẽ thường. Ông gói tình yêu cả đời của mình trong một phòng xem phim, nơi ông được thoả thê với thế giới riêng mà không phiền luỵ đến ai.

Thế mà nghệ thuật thứ 7 từng suýt không có cái tên Khải Hưng. Vì ông vốn xuất phát điểm là một giáo viên. Thật khó để hình dung một người có cá tính mạnh, phát ngôn không kiêng nể như ông trong vai trò nhà giáo thì sẽ thế nào nhưng chắc chắn, truyền hình sẽ thiếu một cá tính không trộn lẫn để tạo nên những tác phẩm như Mẹ chồng tôi, Lời nguyền của dòng sông, Ba lẻ một, Không còn gì để nói, Sinh tử… và hàng loạt các chương trình truyền hình do ông khởi xướng. Trong đó đáng kể nhất là Văn nghệ chủ nhật (VNCN), Gặp nhau cuối tuần (và sau này là Gặp nhau cuối năm) – những chương trình từng chiếm vị trí độc tôn trong lòng khán giả một thời.

Cơ duyên từ giáo viên qua truyền hình của ông khá đơn giản. Lúc đó Đài truyền hình VN thành lập Ban khoa giáo nên cần một người có bằng về khoa học tự nhiên như ông. Thế nhưng tại đây, ông được giao làm về sinh đẻ có kế hoạch – chương trình khiến ông thấy nhàm chán và rất khó đưa lên hình. Vậy là ông nghĩ ra một thứ làm cho nó sinh động lên, đó là biến cách đưa tin đơn thuần thành câu chuyện, một dạng như tiểu phẩm. Ông nhận ra "hình như mình hợp với cái này".

Vừa vặn thay năm 1979, Khoa đạo diễn của ĐH Sân khấu – Điện ảnh mở khoá đầu tiên và ông thi đỗ. Không lâu sau khi tốt nghiệp, bộ phim "Đứa con tôi" do ông đạo diễn đã giành Huy chương vàng tại Liên hoan phim Việt Nam lần thứ 6 diễn ra vào năm 1983.

Trong sự nghiệp, đạo diễn Nguyễn Khải Hưng có rất nhiều cái "lần đầu tiên" như thế. Năm 1993, bộ phim Lời nguyền của dòng sông đoạt giải thưởng phim xuất sắc tại Liên hoan phim truyền hình quốc tế Brucxen (Bỉ). Đây là bộ phim làm trên chất liệu băng từ đầu tiên đoạt giải thưởng ở một liên hoan quốc tế.

Năm 1994, ông được lãnh đạo đài giao nhiệm vụ tăng số giờ phát sóng chương trình phim truyện. Và thế là Văn nghệ Chủ nhật do ông đề xuất ra đời. Với khung giờ chiều, ông đã định nghĩa một thói quen mới cho khán giả vào cuối tuần. Chiếc tivi hiếm hoi ngày đó của nhà hàng xóm trở thành "rạp chiếu bóng" mini. Trong "cơn khát" văn hoá lúc bấy giờ, VNCN như một trận mưa rào đúng nghĩa với nhiều bộ phim đặc sắc ra đời. Tại đây, rất nhiều tên tuổi đạo diễn đã tạo dấu ấn sâu đậm mà nổi bật là: Nguyễn Hữu Phần, Phạm Thanh Phong, Đỗ Thanh Hải, Vũ Trường Khoa, Trần Quốc Trọng… Đạo diễn Bùi Thạc Chuyên – một tên tuổi điện ảnh cũng gây dựng sự nghiệp của mình từ phim truyền hình ở VNCN với phim 12A&4H.

Năm 2009, VNCN kết thúc sứ mệnh nhưng trong ký ức của khán giả và các nghệ sĩ thì nó chưa bao giờ mất đi. Mỗi khi nghĩ về VNCN, họ vẫn bồi hồi nhớ một thời "bao giờ cho đến chủ nhật" để được bên chiếc vô tuyến, nơi chứa đựng cả thế giới giải trí sinh động.

Sau VNCN, đạo diễn Khải Hưng cùng với VFC định hình một thói quen khác cho khán giả trước màn ảnh nhỏ là Gặp nhau cuối tuần và sau này là Gặp nhau cuối năm. Với sự giúp sức từ đạo diễn Đỗ Thanh Hải, khán giả được thư giãn vào cuối tuần, còn diễn viên vốn chưa có tên tuổi ở các nhà hát đã được phát hiện hoặc thành danh như: Nghệ sĩ Minh Vượng, Phạm Bằng, Văn Hiệp, Quốc Khánh, Xuân Bắc, Công Lý, Tự Long, Vân Dung, Qaung Thắng, Thu Hương, Giang còi, Quang tèo…

Ngoài phim truyền hình và vai trò quản lý ở VFC, ít ai biết thời trẻ, NSND Khải Hưng còn thực hiện rất nhiều phim tài liệu. Ông kể, khi còn làm đạo diễn, tôi được giao chỉ tiêu mỗi năm 1-2 phim, làm trong 2-3 tháng là xong. Thời gian còn lại tôi làm phim tài liệu cho các tỉnh, rồi tỉnh nọ giới thiệu tỉnh kia, cứ thế có mặt khắp nước. Phần nữa là vì mưu sinh, buộc tôi phải lăn lộn.

Ngày đó, Khải Anh mới 5 tuổi, ông đã vừa làm cha vừa làm mẹ. Thời bao cấp, cuộc sống quá khó khăn, không thể ngồi nhà ôm con, ông phải gửi con cho ông bà nội để đi làm phim. "Tôi đã từng làm tới 200 phim cho các tỉnh từ Bắc đến Nam nên cũng có khá tiền. Nhờ đó mới mua được nhà, làm nhà. Tôi tự hào vì đã sống bằng chính công việc làm phim", ông nói.

Trong nghề, đạo diễn Khải Hưng đánh giá cao nhất là tính chuyên nghiệp. Từ chuyên nghiệp trong định nghĩa của ông là một tố chất quan trọng không kém gì tài năng. Vì thế ông không chấp nhận chuyện ra trường quay mới học thoại. Nhiều diễn viên không biết tính ông, chuẩn bị quay còn hồn nhiên hỏi: "Chú ơi, giờ nói câu gì?". Nếu đang quay dở thì ông đành phải "uốn nắn" để quay tiếp, còn nếu mới bắt đầu thì xác định là "thôi cháu về đi".

Với diễn viên lớn tuổi thì ông "ngoại lệ" hơn, như với cố nghệ sĩ Phạm Bằng. Biết ông sức khoẻ kém, lại tuổi cao nên NSND Khải Hưng luôn dành ra 30 phút để nghệ sĩ Phạm Bằng đọc thoại trước khi quay. Nhưng nếu quá 30 phút mà vẫn chưa xong là chế độ cáu lại được bật lên: "Sao mãi mà anh vẫn chưa thuộc lời thế?". Nghệ sĩ Phạm Bằng cười hề hề đánh lạc hướng, "tôi vẫn nghe giọng anh sang sảng thế này chứng tỏ tai tôi chưa già đâu nhỉ?".

"Diễn viên ra trường quay điều đầu tiên là phải thuộc thoại, còn diễn được đến đâu lại khác. Có người diễn không tốt không phải vì thiếu khả năng mà họ thiếu sự chuẩn bị. Hồi tôi làm Sinh tử, NSND Hoàng Dũng (vai Chủ tịch tỉnh) giỏi nghề thế nhưng khi có cảnh quay ở Vĩnh Yên (cũ) vào buổi sáng, thì tối hôm trước, Hoàng Dũng đã có mặt ở nhà khách. Cậu ấy luôn đọc kịch bản rất kỹ và ghi nhớ, nghiên cứu từng trường đoạn. Nhờ cậu ấy, đạo diễn rất nhàn", ông kể ("Sinh tử" là phim cuối cùng của NSND Hoàng Dũng. Và thật duyên phận, phim đầu tiên sau khi tốt nghiệp của Hoàng Dũng cũng là với đạo diễn Khải Hưng).

Với những trường hợp không học thoại, không có chuyện ông gọi ra một góc để góp ý, cũng không nhẹ nhàng như đạo diễn Đỗ Thanh Hải hay mềm mại như con trai ông - đạo diễn Khải Anh mà quát thẳng thừng ở đoàn làm phim, lắm khi còn nói tục là khác. Nhưng có lẽ biết tính ông và thấy ông nói có lý nên không có ai giận hay phản kháng.

Nhớ mấy năm trước ông đạo diễn phim Sinh tử, hỏi ông chuyện diễn viên Việt Anh phim đang quay lại đi thẩm mỹ ở Hàn Quốc, khiến gần cuối phim như là một người khác thì có bị ông mắng không? Ông bảo, "tôi không mắng mà là chửi nặng ấy chứ. Vì như thế là rất thiếu chuyên nghiệp". Đấy là lúc ông về hưu rồi, chứ chả phải do đang "quyền sinh quyền sát" gì. Mắng thế nhưng khi Việt Anh được giải nam diễn viên chính xuất sắc trong phim Sinh tử, NSND Khải Hưng đã dành lời khen là: "Diễn đạt đến mức không thể bắt bẻ được điều gì".

Từ chuyện ông chia sẻ mới thấy những gì người ta kể về ông trước nay không còn là… giai thoại hay hư cấu nữa.

Thời còn làm giám đốc VFC, nhân viên, diễn viên đến cơ quan, ra trường quay luôn phải len lén nhìn xem hôm nay ông ở trạng thái nào. Nghệ sĩ Hương "tươi" từng kể, mỗi khi đi quay, người chị luôn phải dè chừng nhất là đạo diễn Khải Hưng. Cái lừ mắt của ông cũng khiến chị hoảng. Nhưng đó lại là người chị biết ơn nhiều nhất vì chính ông đã phát hiện và phát triển khả năng diễn hài của chị. Cùng với cố nghệ sĩ Phạm Bằng, họ trở thành cặp đôi ăn ý đi suốt chặng đường của Gặp nhau cuối tuần.

Nhân vật "ông sếp" cũng nhờ sự phát hiện và xây dựng của NSND Khải Hưng mà trở thành thương hiệu rất riêng với cố NSƯT Phạm Bằng. Đó là một ông sếp rất đời, có thói hư tật xấu nhưng không đáng ghét, quan cách, cửa quyền mà rất nhẹ nhàng gần gũi.

BTV Thục Khuê – vợ cũ của NSND Công Lý, người từng gắn bó với Văn nghệ Chủ nhật kể rằng, ở VFC chú Khải Hưng kỹ tính số 1 nhưng độ "ngoa" của chú ai bị nghe cũng đều nhớ đời. "Trước khi vào phòng chú duyệt tin bao giờ tôi cũng ghé qua phòng chú Bình (lúc ấy là Xưởng trưởng xưởng sản xuất) để hỏi hôm nay tâm trạng chú Khải Hưng thế nào? Thường thì chú Bình hay nói 'hôm nay thời tiết tốt, vào đi' hoặc 'thời tiết xấu… cẩn thận nhé!'. Chú Hưng rất đáng sợ, chú Bình rất dễ thương. Sau này có một sự việc lớn xảy ra thì mình mới hiểu chú Hưng là người rất tình cảm", chị Thục Khuê chia sẻ với Dân việt.

Có nhà báo từng đến phỏng vấn ông đã "đứng hình" vì bị hỏi ngược: "Phim nhựa và phim truyền hình khác nhau thế nào? Trả lời được thì nhà báo hãy phỏng vấn". Hỏi lại ông chuyện này, ông bảo, thực ra không phải tôi muốn làm khó phóng viên, chỉ là lúc đó bực cái thái độ vừa vào phòng đã đặt uỵch cái máy ghi âm lên bàn và hỏi những câu phi logic, như tại sao lại không chiếu phim này phim kia trên truyền hình, trong khi đó là phim chiếu rạp…

Nhưng những câu "nặng đô" của ông chỉ diễn ra khi có chuyện, không phải kiểu bạt mạng hay thành "tật" không sửa được như nhiều người quen ăn sóng nói gió. Chả thế mà với phụ nữ, ông vẫn được tiếng là tình cảm. MC Đan Lê, con dâu ông kể, Khải Anh rất sợ bố nhưng với con dâu thì luôn nhẹ nhàng và rất tâm lý. Phụ nữ thích ông cũng không ít, vì ông vừa tài, phong độ lại thời thượng. Nếu làm diễn viên thì cũng dễ được gọi là "nam thần" như cách khán giả hay gọi Việt Anh, Hồng Đăng, Mạnh Trường…

Nhắc đến chuyện này, ông có chút ngại ngùng né tránh: "Làm diễn viên? Tôi chưa bao giờ nghĩ đến và hình như cũng không ai mời. Nhìn bề ngoài người ta cứ tưởng tôi đa tình lắm nhưng nói thế là không đúng với tôi. Với tôi lúc nào cũng chỉ có 1 người, cạn người này mới bắt đầu một mối quan hệ khác. Tôi yêu rất ít và thường phải do tôi chủ động chứ không ai "gạ" được tôi cả.

Không hiếm người làm lãnh đạo về hưu thường hay mắc bệnh "công thần" nhưng trong cuộc trò chuyện với chúng tôi, ông khiêm tốn và nói khá ít khi được hỏi về những năm tháng đặt nền móng cho VTV và sau này là VFC. Nhắc đến lứa nghệ sĩ nhờ Gặp nhau cuối tuần mà thành danh như Xuân Bắc, Tự Long, Vân Dung, Quang Thắng… ông bảo, họ nổi tiếng thì chương trình cũng được hưởng lợi, nhưng khi làm với tôi đừng ai nghĩ mình là "sao". Với tôi không có ai là "sao", chỉ có diễn viên và tác phẩm mà thôi. Người ta hay nói tôi có công lớn với phim truyền hình nhưng tôi chỉ nghĩ mình và những cộng sự đầu tiên giống như người đặt móng, xây trên đó một căn nhà cấp bốn. Và bây giờ thế hệ tiếp nối xây thành nhà cao tầng, đầy đủ tiện nghi trên nền móng cũ của mình".

Nói về diễn viên trẻ là những gương mặt đang rất nổi trên "ngôi nhà cao tầng" ấy của VFC, đạo diễn gạo cội vẫn với phong cách thẳng thắn vốn có đánh giá rằng, "tôi thấy họ giống nhau lắm, không ai có cá tính nổi trội hay khác biệt hẳn lên. Mà nghệ thuật hay là ở cái khác biệt. Họ đẹp đều, hay đều, đó là cái nguy hiểm. Nguy hiểm hơn là họ còn đi thẩm mỹ. Một sự lai căng rất khó chấp nhận với cái nghề cần sự khác biệt như nghề diễn".

Như khi làm Gặp nhau cuối tuần, lúc đó khái niệm diễn viên hài còn chưa định hình, diễn viên đều được lựa từ các đoàn kịch rồi cứ thế nhập vai rất nhanh. Hương "tươi", ưu điểm không nằm ở nhan sắc thì đạo diễn khai thác chất giọng như xé vải của chị, vào các các vai chanh chua, ghen tuông lại quá hợp; Vân Dung được đồng nghiệp ví như "cây củi di động", Minh Vượng thân hình ục ịch, đứng cạnh nhau thì chưa cần diễn khán giả đã cười. Nhược điểm nếu khơi đúng mạch sẽ thành thế mạnh.

Phạm Bằng vừa gày gò nhỏ bé lại còn hói nặng nhưng lại vào vai sếp, đi ngược lại quan niệm giám đốc phải bụng to, tốt mã mới ra dáng. NSND Khải Hưng rất thích nét diễn của Phạm Bằng, vì ông phù hợp với rất nhiều dạng vai và không bị "đóng khung" với một vài vai diễn quen thuộc. Ông đóng bi cũng được mà hài cũng duyên. Lắm khi, Phạm Bằng "dũng cảm" nhận cả vai thanh niên, dù sở hữu cái đầu hói không thể giấu vào đâu được. Nhiều diễn viên đi cùng với Phạm Bằng (đi cùng chứ không phải 'dựa' hay nhờ vào) mà được nổi tiếng, như Hương tươi, Quang tèo, Giang còi,… Người diễn viên giỏi nghề còn nâng được bạn diễn lên.

Muốn thay đổi sự quen mặt của dàn diễn viên hiện nay, theo ông phải đầu tư nhiều hơn cho khâu tìm kiếm diễn viên mới, mở các lớp đào tạo diễn viên trẻ cho phim truyền hình và bỏ sự ưu tiên cho "gà nhà"... Lý do mà theo ông là một phần nguyên nhân khiến con trai ông – đạo diễn Khải Anh quyết định nghỉ việc ở VTV dù đang là phó giám đốc VFC. "Mười mấy năm nay vẫn những khuôn mặt ấy, hết VTV1 đến VTV3 thì khán giả sẽ nhàm chán. Công thức làm phim cũng thế, không có gì phá cách, mà Khải Anh thì muốn thay đổi điều đó, muốn có một dấu ấn riêng của mình", ông chia sẻ về quyết định nghỉ ở VTV của Khải Anh.

Khác với Khải Anh, ông chưa từng có ý định rời xa ngôi nhà VTV hay chuyển sang công việc khác kể từ khi nhận ra đam mê thực sự của mình là làm phim. Ngay cả khi về hưu, ông vẫn dành tới hơn 10 năm để tiếp tục guồng quay mà ông không thể dừng lại được. Nhưng hết năm nay ông sẽ dừng hẳn. Tròn 30 năm giảng dạy ở trường SKĐA và tự lái xe lâu nay sang năm cũng hết hạn mức. 

Do một bên mắt của ông bị hỏng - hậu quả của việc quá say nghề khi ông làm phim Sinh tử. Bác sĩ chẩn đoán mắt ông bị xuất huyết giác mạc và hẹn tái khám nhưng vì lịch trình quay ông đã không trở lại bệnh viện đúng hẹn. Khi phim hoàn thành thì lúc đó mắt đã bị sẹo phủ giác mạc không còn nhìn thấy gì nữa. Nỗ lực chữa trị và khá tốn kém mới đưa được mức từ 0 lên 1/10, "may mà vẫn vớt vát được tí, chứ không là mù hẳn" – ông nói.

Hỏi ông bị hỏng mắt thế thì có hối tiếc vì đã quá say sưa công việc không, ông tỉnh queo: "Chả có gì phải tiếc. Mà có thể không làm phim tôi cũng bị, ở tuổi này rồi mà".

"Sau khi dừng tất cả các công việc thì ông sẽ làm gì?", ông hào hứng: "Tôi sẽ chơi". Tưởng ông kể chuyện đi du lịch Anh, Pháp, Mỹ hay cái gì đó sang chảnh thì hoá ra là: "Đấy là một kho phim. Tôi có tài xem phim từ sáng đến đêm không chán. Bây giờ có nhiều kênh phim để phục vụ cho "cái tài" của tôi nữa, rất nhiều phim hay và không bao giờ xem hết. Ngoài ra, tôi không có thú vui nào khác".

Là đạo diễn nhưng NSND Khải Hưng nói ông khá xa lạ với đời sống showbiz và các cuộc vui. Phần vì ông vốn thích một mình, phần vì không biết nhậu. Ông bảo, "tôi không có bạn rượu và cũng rất ít đi nhậu vì tính tôi rất khảnh ăn. Ănmột tí là đi về nên mời tôi một hai lần là họ chán không muốn mời nữa. Không phải tôi cành cao, mà thực ra tôi không hợp với tất cả những cuộc vui, các cuộc tụ họp, nhóm nọ nhóm kia. Tôi một mình và tôi rất ít bạn".

Lần hiếm hoi ông say là trong ngày ông thu dọn đồ đạc để rời căn phòng quen thuộc ở VTV. Đồng nghiệp đã chuẩn bị một bữa tiệc nhỏ để chia tay ông về hưu thì ông mới "phá lệ". Những năm còn ở VFC, ông chỉ tập trung vào chuyên môn và sống hết mình với thế giới ấy. "Ngày nào cũng thế, tôi làm việc từ 7h sáng đến 9h tối mới về. Người ta đã tổng kết, có tới 15 năm ông Hưng chỉ ăn cơm hộp giá 3.000 đồng. Mà ăn cơm hộp là sang rồi. 

Nhớ hồi làm Lời nguyền của dòng sông, trời mưa to mấy ngày liền, xe không thể vào đón đoàn, chúng tôi còn ăn khoai luộc với người dân 3-4 ngày trời. Hay có lần đi quay ở Khâm Thiên, bữa ăn của cả đoàn là một bát cơm "hổ lốn", thêm tí canh và mấy miếng đậu phụ. Nhưng ngày đó chỉ thấy vui chứ không thấy khổ. Tôi nghĩ rằng tôi đã cống hiến một cách trọn vẹn, đầy đủ và hết sức mình với VTV", ông nói.

Một thời thiếu thốn tưởng về hưu phải sống bù, hưởng thụ đó đây thì ông nói lý do khiến dân kinh doanh du lịch nghe xong dễ khóc thét: "Khi làm đạo diễn thì tôi đi khắp nước rồi, còn nước ngoài thì nói thật là chán lắm. Cách đây 30 năm, lần đầu tiên tôi sang một nước tư bản là Bỉ thì thấy 'trời ơi sao mà nó thiên đường thế'. 10 năm sau thấy nó vẫn thế và bây giờ thì chỉ như mình. Thực ra đời sống của chúng ta khá lên, thay đổi mỗi ngày còn châu Âu họ phát triển rồi nên chỉ giữ nguyên và mình thấy họ cũ kỹ. Tôi thấy không đâu bằng Việt Nam. Ở đây 7 ngày thì ăn 7 món khác nhau và rất rẻ tiền".

Hỏi về người vợ hiện tại, ông gạt đi, chỉ hé mở chút ít: "Cuộc sống sinh hoạt của tôi giờ theo lịch trình chứ không còn tùy tiện như trước. Ăn ngủ cũng đúng giờ, tất cả nhờ vào vợ tôi vì con gái đã đi du học ở Úc với học bổng toàn phần, chuyên ngành đạo diễn".

Người ta nói, làm đạo diễn được khán giả nhớ tới một phim thôi cũng đủ hạnh phúc một đời. Có nhiều phim được lưu truyền, nhiều dấu mốc khởi tạo như NSND Khải Hưng có lẽ cũng đã không phí một đời lao tâm sáng tạo. Không chỉ phim, tên tuổi của ông giờ đây còn được lưu giữ trong ký ức của nhiều người, bằng sự cảm phục và lòng biết ơn…