Ẩn họa từ những thủy điện nhỏ

Dự án thuỷ điện Móng Sến (Lào Cai) xây dựng nơi có độ dốc cao, bên dưới là đường QL4D và nhiều hộ dân người Mông và Dao đang sinh sống. Ảnh: PV

Nhiều dự án thuỷ điện có nguy cơ sạt lở

Dọc trên quốc lộ 4D từ TP Lào Cai đến thị xã Sa Pa, người đi đường dễ dàng nhìn một vệt đất đỏ kéo dài từ đỉnh núi - nơi đặt Nhà máy thủy điện Móng Sến (thôn Móng Sến 2, xã Trung Chải, thị xã Sa Pa). Theo quan sát, địa hình nơi dự án xây dựng có độ dốc cao, bên dưới nhiều hộ dân người Mông và Dao đang sinh sống và đường quốc lộ 4D. Ven quốc lộ là lán trại của công nhân sinh hoạt để thi công cầu Móng Sến, thuộc tuyến cao tốc Lào Cai - Sa Pa.

Theo chính quyền địa phương, Thủy điện Móng Sến, công suất 6MW do Công ty thủy điện Tây Bắc đầu tư xây dựng. Hiện tại, thủy điện Móng Sến có nguy cơ sạt lở đất cao do xây đường ống dẫn nước từ trên cao, nhiều điểm sạt lớn, nhỏ. Khu nhà điều hành cũng đang được xây dựng tại khu vực này.

Ông Lò Dùn Sẻo người dân Bản Móng Sến 2, sinh sống cách Nhà máy thủy điện Móng Sến vài chục mét cho biết: "Dự án thủy điện này đã bắt đầu xây dựng cách đây khoảng hơn 2 năm và vẫn chưa xong. Chúng tôi ở gần nơi xây dựng nhà máy thủy điện thấy nhiều điểm sạt lở quanh nhà máy và chỗ họ xây dựng đường ống dẫn nước. Mấy hôm nay nghe thông tin trên tivi thấy có vụ sạt lở thủy điện ở trong miền Trung gây chết và mất tích nhiều người nên chúng tôi rất lo lắng. Nhỡ đâu khi có mưa to, bão lớn thì quả đồi sau nhà chúng tôi nơi mà có đường ống dẫn nước thủy điện đi qua có thể sạt xuống nhà bất cứ lúc nào".

Thủy điện Chu Va 2 (Lai Châu) đang được khẩn trương xây dựng trong khi trên địa bàn xã đã có nhiều dự án thuỷ điện khác.

Nằm ở địa phận Bản Cuông 3, xã Xuân Hòa, huyện Bảo Yên, công trình thủy điện Bắc Cuông (do Công ty CP thủy điện năng lượng Phúc Thái đầu tư, với công suất lắp máy 5,75MW) mỗi khi nước dâng đã ảnh hưởng đến đất lâm nghiệp của bà con dân tộc Dao nơi đây. Theo ghi nhận, công trình thủy điện này nằm hun hút dưới lòng sông sâu khoảng 40m so với mặt đường. Tại đây, đã xuất hiện một vài điểm sạt lở ngay sau nhà máy và thân đập nhưng không thấy có biển cảnh báo.

Cách đó không xa là dự án thủy điện Phúc Long và thủy điện Bắc Cuông liên tục xuất hiện nhiều điểm sạt lở dài. Theo người dân địa phương, thuỷ điện Phúc Long đang xây dựng (gây ra những vết nứt dọc theo lớp thảm nhựa của Quốc lộ 70) còn thủy điện Bắc Cuông phát điện được một năm nay nhưng vận hành xả nước thất thường, làm thay đổi dòng chảy, gây ra sạt lở cả cũ lẫn mới.

Trao đổi với phóng viên, ông Nguyễn Việt Hà, Phó Chủ tịch UBND huyện Bảo Yên cho biết: "Sạt lở hạ lưu thủy điện Phúc Long thì tôi hỏi bên thủy điện họ nói không phải do thủy điện. Còn chỗ sạt lở ở Bắc Cuông thì hôm trước tôi đi kiểm tra sạt lở do thiên tai".

Được biết, trên địa bàn tỉnh Lào Cai có 99 công trình thủy điện vừa và nhỏ đã được phê duyệt trong quy hoạch với tổng công suất gần 1.300MW. Trong đó, 51 dự án đã hoàn thành, các dự án khác đang khảo sát, thi công. Hầu hết các con sông, suối lớn ở Lào Cai có tiềm năng thủy điện đã được xây dựng hoặc lập dự án. Hiện con sông duy nhất chưa có thủy điện là sông Hồng đoạn chảy qua địa phận tỉnh Lào Cai. Tuy nhiên ngày 14/11/2018 UBND tỉnh Lào Cai đã đồng ý chủ trương cho Công ty TNHH Bình Minh Sa Pa lập hồ sơ, đề xuất bổ sung dự án thủy điện Thái Niên và thủy điện Bảo Hà trên sông Hồng vào quy hoạch thủy điện vừa và nhỏ.

Lợi bất cập hại

Bậc thang thủy điện của Công ty Cổ phần xây lắp điện 1 khiến các con sông chảy qua địa bàn huyện Bảo Lâm, Bảo Lạc (Cao Bằng) gần như ngưng chảy.

Từ ngày thuỷ điện nhỏ xuất hiện dày đặc, dòng suối Bẹ, suối Sập ở hai huyện Bắc Yên và Phù Yên của tỉnh Sơn La không còn những thác nước trong suốt. Cho đến tận bây giờ, Già làng Mùa A Súa (bản Bẹ, xã Tà Xùa, huyện Bắc Yên) vẫn không quên trận xả lũ kinh hoàng bất ngờ cuối năm 2017 của Thuỷ điện Xuân Thiện (Tập đoàn Xuân Thành - Ninh Bình) đóng trên địa bàn. 80% đất canh tác của bản bị đất đá vùi lấp.

"Ruộng chưa hỏng hết, chỉ bị từng đoạn, từng khúc nhưng để lâu năm thì không thể gieo cấy được nữa. Có những khúc ruộng đổ nước vào thì nước bị ngấm xuống hết, có những chỗ tạo thành hố rộng bằng cái bếp", Già làng Mùa A Súa nói.

Thuỷ điện về với Tà Xùa lợi cho xã chưa thấy nhưng thiệt hại cho đồng bào lại vô cùng lớn. Toàn xã chỉ có 522 hộ dân nhưng có hàng trăm lao động bỏ bản đi làm thuê. Theo so sánh của lãnh đạo Phòng Tài chính huyện Bắc Mê, bình quân mỗi năm ngân sách huyện thu được 55 tỷ đồng từ thuỷ điện nhỏ hoạt động. Thế nhưng, mỗi năm huyện phải cân đối cấp chi thường xuyên từ 350 đến 400 tỷ đồng…

Tương tự, tại huyện Bảo Lâm, tỉnh Cao Bằng, những năm qua sông Gâm xuất hiện hàng loạt thủy điện như thủy điện Mông Ân, Bảo Lâm 1, Bảo Lâm 3, Bảo Lâm 3A, Bảo Lạc B… Đặc biệt, bậc thang thủy điện của Công ty Cổ phần xây lắp điện 1 (chủ đầu tư các thuỷ điện nói trên) khiến các con sông chảy qua địa bàn huyện Bảo Lâm, Bảo Lạc gần như ngưng chảy. Dẫn chúng tôi đến quốc lộ 34 đoạn qua xã Lý Bôn, huyện Bảo Lâm, người dân chỉ tận nơi những điểm sạt lở, có những điểm sụt sâu xuống lòng hồ, trơ lan can đường, trụ bê tông.

Theo ghi nhận tại thủy điện Bảo Lạc B, dù tích nước nhưng vùng lòng hồ của thủy điện này có những cây gỗ lớn chưa được dọn, nhiều cây chết, thối gây ô nhiễm môi trường nước. Lo ngại hơn, ngay phía dưới thân đập thủy điện nhiều người vẫn vô tư vào đánh bắt cá sát cửa xả, bất chấp nguy hiểm đến tính mạng.

Tương tự ở Lai Châu, đến nay đã có hàng chục dự án thuỷ điện nhỏ đi vào hoạt động. 99,93 ha diện tích rừng phải chuyển đổi mục đích sử dụng để xây dựng các công trình thuỷ điện vừa và nhỏ trên địa bàn. Không ít bà con vùng cao cũng than phiền bị mất đất canh tác do xây dựng các dự án thuỷ điện.

Đi dọc quốc lộ 4D đoạn qua xã Sơn Bình, huyện Tam Đường, tỉnh Lai Châu chỉ vài km đã có 4 dự án Nhà máy thủy điện vừa và nhỏ. Trong đó, Dự án nhà máy thủy điện Nậm Thi 2, thủy điện Chu Va 1 đã đi vào vận hành.

Thời điểm hiện tại, dự án thủy điện Chu Va 2 do Công ty CP Tập đoàn Xây dựng Thăng Long làm chủ đầu tư đang được tiếp xục xây dựng ở xã Sơn Bình. Đầu tháng 11/2020, có mặt tại công trường thi công dự án, phóng viên chứng kiến hàng chục người đang vận hành máy móc, thi công nhà máy. Từ phía đỉnh núi cao, một tuyến đường đã được phát tuyến để xây dựng ống dẫn nước chạy thẳng qua đồng ruộng của người dân. Trước đó, Dự án thủy điện Chu Va 2 cũng bị cơ quan chức năng tỉnh Lai Châu phát hiện xây dựng khi chưa được giao đất và khai thác khoáng sản trái quy định.

Nhóm Phóng Viên

25 dự án thủy điện lớn ở Tây Nguyên đã lấy đi 68.000 hecta rừng